Mundarija: Kirish I. Adabiyotlar tahlili

1-rasm. Arenlarni kompleks ishlab chiqarish sxemasi.
A 1-4 - alkanlar; A 5-7 – alkanlar; Ar 6 – benzol; Ar 7 – toluol; Ar 8-9 – arenlar; VSG – vodorod saqlagan gaz.
Katalitik riforming benzinlaridan individual arenlarni ajratib olish mumkin. Katalizatlarning dearomatlangan qismi va piroliz xomashyosi sifatida hamda engil parafinli erituvchilarni olish uchun ham qo‘llaydilar.
Neft kimyoviy mahsulotlar hamda arenlar sifatida eng ko‘p ahamiyatga ega bo‘lganlari benzol, o – va p – ksilollardir. Arenlarni ajratish uchun hamda riformatlarni qimmatbaho mahsulotlarga aylantirish uchun ishlab chiqarishning komplekslari yaratilgan. Bunday komplekslardan birining varianti keltirilgan.
Bunday kompleksdagi bosh jarayon odatda katalitik riformingdir. Jarayonni qattiq rejimda o‘tkazganda 70 %ga yaqin arenlarni saqlagan riformat olinadi. ulardan benzol – 3,0 %, toluol – 22,0 %, ksilollar – 35,0%, C₉ –C₁₀ arenlar –9,5 % tashkil qiladi. Riformatni ikkita fraksiyaga: engil va og‘irga bo‘ladilar. Engili C₅– C₈ alkan va arenlar (benzol va toluol)ni, og‘iri esa – asosan C₈ – C₉ arenlarni saqlaydi.
Engil fraksiyani sulfolan bilan ekstraksiyalaydilar. Olingan ekstrakt dealkillash va transalkillash mahsulotlari bilan birga faolligida 170 – 180 ⁰C da 0,7 – 1,0 MPa bosimda alkenlardan tozalaydilar. Tozalangan mahsulotni rektifikatsiyalab tovar benzol, toluol, ksilollarga ajratadilar. Toluolning bir qismi termik gidrodealkillash bo‘limiga kelib tushadi, u erda 670 – 760⁰Cda vodorodning bosimi 3 MPa bo‘lganda benzol oladilar:

C₇ va C₉ arenlarni benzol va ksilollarga aylantirish uchun kompleks tarkibiga transalkillash bo‘limi kiritilgan. Reaksiyani kislotali katalizatorlarda 500⁰C da 3MPa bosimda o‘tkazadilar:
C₆H₅CH₃ + C₆H₃(CH₃)₃ 2C₆H₄(CH₃)₂
Transalkillash bilan birga bu sharoitda toluolning disporsiyalanishi sodir bo‘ladi:
2C₆H₅CH₃ C₆H₆ + C₆H₄(CH₃)₂
Gilda tozalangandan keyin reaksiya mahsulotlari rektifikatsiyalashga kelib tushadi.
Riformatning og‘ir fraksiyasi (izomerlanish mahsulotlari bilan aralashmada) faol gilda to‘yinmagan uglevodorodlardan tozalaydilar va aniq rektifikatsiyalashga yuboradilar. Transalkillash mahsulotlarining ksilolli fraksiyasi ham o‘sha erga kelib tushadi. Aniq rektifikatsiyalashda tovar orto– ksilolni ajratib chiqaradilar, S₉ arenlarni transalkillashga, C₈ arenlarning aralashmasi ( p- va m-ksilollar va etilbenzol)ni esa n-ksilolli ajratib olish uchun adsorbsiyalanishga yuboradilar. Adsorbsiya seolitlarda amalga oshadi (Pareks jarayoni). m-Ksilol va etilbenzolning qolgan qismi kislotali tashuvchida platinani saqlagan bifunksionalli katalizatorlarda 400-450 ⁰C da 1,4-2,4 MPa bosimda izomerlanadi. Izomerlanish mahsulotlari qaytib rektifikatsiyalanish jarayoniga yuboriladi.
Quvvatida bir yilda 890 ming.t. bo‘lgan kompleks qurilmada 85-140 ⁰C dagi fraksiyaning katalitik riformingida yiliga 126 ming tonna benzol va 165 ming tonnadan o- va p-ksilollar olinadi. Quyidagi 4-jadvalda maqsadli mahsulotlarning hosil bo‘lish manbalari keltirilgan.
4-jadval