Mundarija kirish bob turli yoshdagi o‘quvchilar bilan harakatli o’yinlarni o‘tkazish

2.2. Yordamchilar tayinlash. . 0 ‘yinga rahbartik qilish
O‘qituvchi asbob-uskunalami tarqatish va o’rgatish, o‘yin qoidalarining bajarilishini kuzatish va natijalami hisobga olib borish uchun o‘ziga yordamchilar tanlab olishi mumkin.
Yordamchi — o‘yinning bolajak tashkilotchisidir. Yordamchi o‘yin ishtirokchilariga xolisona munosabatda bo‘lishi kerak. Keng joylarda o‘ynaladigan o‘yinlami o‘tkazishda shu o‘yinlar bo‘yicha tajriba orttirgan o‘quvchilaming o‘qituvchiga yordamchi bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Sog‘ligi yaxshi bo‘lmagan va jismoniy taibiya darsidan ozod etiladigan o‘quvchilami o‘yinda kuchi yetgancha qatnashtirish uchun ham yordamchi qilib tayinlash mumkin. Ba’zan intizomsizroq yoki haddan tashqari faol bolalaming xulqini yaxshilash maqsadida ularni ham o‘qituvchiga yordamchi qilib olish mumkin.
O ‘yinni bolalar charchashini kutmasdan, harakatlar ularga qanchalik ta’sir etayotganiga qarab yakunlash lozim. 0 ‘yuming qancha vaqt davom etishi ishtirokchilaming soni va yoshjga, o‘yinning mazmuni va sur’atiga, texnik uskunalaming (asboblarning) miqdori, ob-havo sharoiti va hokazolarga bog‘liq bo‘ladi. O ‘ynovchi!arning jo‘shqin holatlariga qarab o‘yinni tartibga solish va boshqarish, uning maqsadi, qoidalari va ahamiyatini bilish kerak. 0 ‘quvchilaming o‘yin qoidalariga rioya qilishi doimo o‘qituvchining diqqat markazida bo‘lishi lozim. Chunki o‘yin qoidalariga rioya qilish katta tarbiyaviy ahamiyatga molikdir.
O‘qituvchi odilona hakamlik namunasini ko‘rsatishi, o'ynovchilarning xatolarini shoshilmasdan va mulohazakorlik bilan qayd qilib borishi va har bir o‘yinchini umumiy qoidalarga bo‘ysunishiga majbur qilishi kerak. 0 ‘yinda ayniqsa, guruhli o‘yinlarda, sharoitni barcha ishtirokchilar uchun bir xil bo‘lishini sezgirlik bilan kuzatib borish zarur. Har bir bolaga o'yindagi bosh rolda o‘z o‘quvi va bilimlarini aniqlash imkonini berish maqsadida onaboshilaming almashinuvini belgilab qo‘yish tavsiya etiladi.
O‘yin muvaffaqiyatli o‘tishining eng muhim sharti — intizom va unga qat’iy amal qilinishi bilan bog‘liqdir. 0 ‘yinni o‘rganish va o‘yin paytida bolalar o‘zlarini qanday tutishlari ko‘proq rahbarga bogliqdir. 0 ‘yin shartli ishora (buyurish, xushtak yoki qarsak chalish, qo‘l yoki bayroqchani silkitish) bilan boshlanadi. 0 ‘qituvchi barcha ishtirokchilar o‘yin mazmunini tushunib olganiga va qulayroq joyga joylashib olganiga qanoat hosil qilganidan keyin o‘yinni boshlaydi.
Shartli chegaralar oldindan belgilab qo‘yilishi, o‘yin uchun zarur anjomlar o‘yin qoidalariga muvofiq bo‘lib berilgan va joy-joyiga qo'yilgan bo‘lishi lozim. Rahbar o‘yin boshlanishi bilanoq uning borishini va o‘y n o v - chilaming harakatlarini diqqat bilan kuzatadi hamda boshqarib boradi.
Bundan tashqari o‘yin davomida ayrim qoida va usullami qo‘shimcha ravishda tushuntiradi. Tuzatish, tanbeh va mulohazalami o'yinning borishiga xalaqit bermaydigan yoki uni to‘xtatib qo‘ymaydigan yo‘sinda aytish lozim.
Agar o‘yinchilaming ko‘pchiligi bir xil xatoga yo‘l qo‘yayotgan bo'lsa, tegishli yo‘l-yo‘riq berish yoki о‘yin qoidalari qanday bajarilishini ko‘rsatish uchun o‘yinni to'xtatish mumkin. Lekin uni baqirish yoki keskin ishora bilan to‘xtatish yaramaydi. Katta maktab yoshidagi bolalami «Diqqat!» degan shartli ishora yoki hushtak chalish bilan to'xtashga o‘rgatish lozim. 0 ‘qituvchi bolalami o'yin qoidalarini ongli va aniq bajarishga odatlantirishi kerak.
Bu odat ularni intizomga o‘rgatishda katta ahamiyatga ega bo‘lib, bolalarda o‘z burchini sezish va o‘z xattiharakatlari uchun javobgarlik hissini tarbiyalash, o'zini tuta bilish va matonatlilikni o‘stirishda yordam beradi.
O‘qituvchining vazifasi — o‘quvchilardan osyin qoidalarini aniq bajarishni talab qilishdir. Ammo u bolalar o'yinni yomon oczlashtirayotgani uchun ularni o‘yindan chetlashtirmasligi darkor. 0 ‘ynovchilar yo‘l qo‘yadigan xatolar va qo‘polliklaming oldini olishga alohida ahamiyat bilan qarash lozim.
Qo‘pollik qilgan o‘yinchini albatta jazolash kerak. Bunday hollarda ba’zi ta’sir ko‘rsatish choralarini qo‘llash, ya’ni vaqtincha o‘yindan chiqarib yuborish, jarima ochkolari berish mumkin. 0 ‘yinga rahbarlik qilishda o'quvchilarni faqat erishiladigan natijalarga qiziqtirish bilan cheklanmaslik, balki ularda o‘yin jarayonining o'zidan zavq-shavq hosil qilishga, lazzatlanish hissini vujudga keltirishga ham jiddiy e’tibor berish lozim.
Ayniqsa, uncha faollik ko‘rsatmaydigan o‘yinchilarning tashabbusini qo‘llab- quwatlash, rag‘batlantirish va bu bilan ularda o'z kuchlariga ishonch hosil qilish tavsiya etiladi.
O‘ynovchilar o‘rtasida o‘rtoqlarcha, to‘g‘ri munosabat o‘rnatishga harakat qilish, g‘oliblaming kekkayib ketishlari va yutqazganlarning o‘yindan sovishlariga yo‘l qo‘ymaslik kerak. A.S. Makarenkoning o‘g‘il yoki qiz bolani o‘zining shaxsiy muvaffaqiyati bilangina emas, balki xususan o‘z jamoasi yoki tashkilotining muvaffaqiyatlari bilan ham faxrlanish ruhida tarbiyalash zarurligi haqida aytgan gaplarini hech qachon unutmaslik kerak.
Shuningdek, bolalarda har qanday maqtanchoqlikni bartaraf etish, raqib kuchiga hurmat-e’tibomi tarbiyalash, ularga uyushqoqlik, mashq qilish va jamoada intizom bo!lishining ahamiyatini tushuntirish zarur. Nihoyat, bolalarning o‘z muvaffaqiyatlari va mag‘lubiyatlariga jiddiy munosabatda bo‘lishiga erishish kerak.
O'quvchilar o‘yinni yaxshilab o‘zlashtirib olishlari uchun uni bir necha marta qaytarish, bunda ular o‘yindan qanchalik mamnun bo‘lsalar, uni shunchalik puxta eslab qolishlarini unutmaslik kerak. 2.3. 0 ‘yindagi ratizomlilik. Hakandik qilish. 0 ‘yindagi intizomlilik o‘quvchi o‘yinning barcha tartibqoidalarini, o‘z zimmasiga yuklangan hamma vazifalarni ongli va vijdonan bajarishini bildiradi. Bunday o'yinchi maqsadga erishish uchun o‘z jamoasi bilan birgalikda harakat qiladi.
Ongli intizom o‘yinni yaxshiroq o'zlashtirishga, o‘yinchilar kayfiyatming yaxshilanishiga yordam beradi. В uning natijasida mashg‘ulotlar qiziqarli va samarali o‘tadi. 0 ‘quvchi1ami o‘yinda o‘z xatti-harakatlariga tanqidiy munosabatda bolish, bir- birlariga beg‘araz yordam berish ruhida tarbiyalash bilan ana shunday intizomga erishish mumkin. Ba’zan 0‘qituvchi o‘yinni mantiqan to‘g‘ri va aniq tushuntirib bera olmagani sababli, o‘yin intizomi buziladi. 0 ‘quvchilar o‘yin mazmunini yetarli darajada anglab olmagani, tushunmagani uchun ham qoidalami buzadilar, o‘zaro bahslashadilar.
O‘yinda har xil xatoliklarga yo‘l qo‘yadilar va bir-birlariga qo‘pollik qiladilar. Rahbar bu xatolami o‘quvchilarga yana bir marta o‘yirmi tushuntirish bilan osongina tuzatishi mumkin. Bolalaming o‘yin paytidagi intizomi o‘yinga to‘g‘ri rahbarlik qilishga ham bog‘Uq bo‘ladi. Shuning uchun intizom buzilganda o‘qituvchi buning sababini birinchi galda o‘yinga rahbarlik qilishda yo‘l qo‘yilgan xatolardan qidirishi lozim.
Har bir o‘yin obyektiv va odilona hakamlikni talab qiladi. Agar belgilangan qoidalarning bajarilishini diqqat bilan jiddiy kuzatilmasa, o‘yin o‘zining ta’lim-tarbiyaviy qimmatini yo‘qotadi. Hakamlikni ko‘pincha o‘yin rahbarining o‘zi bajaradi. Ammo bu ishni o‘ynovchilardan birortasi (bolalaming o‘zlari saylagan yoki o‘qituvchi tayinlagan o‘quvchi) bajargani ma’qulroq. Bu tadbir bolalarda tashkilotchilik maiakalarini tarbiyalashda yordam beradi.
Agar o‘yinda bolalardan birortasi hakamlik qilsa, rahbar o‘zining fikr-mulohazalarini o‘ynovchilarga hakamlik vazifasini bajarayotgan o‘quvchi orqali aytadi. Rahbar — hakam o‘yinning borishini diqqat bilan kuzatishi va imkoni boricha har bir o‘yinchini nazorat qilib turishi lozim.
Faqat shundagina o'yinning natijasiga obyektiv baho berish mumkin. Shuni unutmaslik kerakki, xolis turmagan hakamga o‘ynovchilar ishonmay, u bilan hisoblashmay qo‘yadilar. Bunday hakamning obro'si qolmaydi
Rahbar — hakam jamoalarning kuchi va ulardagi o‘yinchilar soni teng bo‘lishini, shuningdek, ishtirokchilar uchun bir xil sharoit yaratilishini, ya’ni ular o‘ynaladigan joy, asbob-uskunalar va boshqalar bilan bir xil ta’minlanishini hisobga olishi lozim.
Hakam o‘yinda qo‘polliklarga yo£l qo‘ymasligi, о‘yin usullarining to‘g£ri bajarilishini kuzatib turishi, o£yindagi harakatlami takomillashtirishga va chaqqonlikni orttirishga e’tibor berishi kerak. Hakam o£yin jarayonida tarbiyachi rolini ham bajarishi, bolalarga kelgusida zarur bo£ladigan xislatlar va malakalami shakllantirishi hamda mustahkamlashi kerak.