Mundarija: kirish bob. So`Zlarni turkumlarga ajratish mezonlari

Leksemalarning sintaktik tasnifi. Leksemalarning sintaktik tasnifida, asosan, ularning nutqda boshqa leksemalar bilan bog‘lana olish-olmasligi, gap bo‘lagi bo‘lib kela olish-olmaslik xususiyati o‘z aksini topadi:

1. 
   gap bo‘lagi bo‘lishga xoslanmagan so‘z: undov, modal, so‘z-gap;
   
2. 
   gap bo‘lagi bo‘lishga xoslangan so‘z: fe’l, ot, sifat, son, ravish, taqlid, olmosh;
   
3. 
   sintaktik aloqa vositasi bo‘lishga xoslangan so‘z: ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama.
   

So‘z-gap boshqa so‘z bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi, o‘zi mustaqil gap bo‘lib kelish qobiliyatiga, ya’ni ajralganlik xossasiga ega. Mustaqil va yordamchi so‘z esa bog‘lanish xususiyatiga ega bo‘lib, bulardan yordamchilar gapda alohida bo‘lak bo‘lib kela olmaydi, balki sintaktik jihatdan bog‘lash vazifasini bajaradi. Mustaqil leksema esa mustaqil ravishda gap bo‘lagi bo‘lib kela oladi.

O‘zbek tili leksemalarining semantik-morfologik-sintaktik belgilar majmuidan iborat serqirra mohiyati jadvalda quyidagicha berilgan (4-jadval):

4-jadval

№	Lek-sema turla-ri	Ma’noviy belgilari			Morfologik belgilari			Sintaktik belgilari	Ajralishning asosiy belgisi
1	Fe’l	Harakat-holatni atash mustaqil leksemalari			Nisbatlanuvchi, o‘zgalanuvchi, tarzlanuvchi			Cheklan-magan gap bo‘lagi bo‘lib kela olish	Morfologik va ma’noviy
2	Ot	Predmet va predmetlikni atash mustaqil leksemalari			Sonlanuvchi			Cheklanma-gan gap bo‘lagi bo‘lib kela olish	Morfologik va ma’noviy
3	Sifat	Belgini atash mustaqil leksemalari			Darajalanuvchi			Cheklanma-gan gap bo‘lagi bo‘lib kela olish	Morfologik va ma’noviy
4	Son	Miqdorni atash mustaqil leksemalari			Tartiblanuvchi			Cheklanma-gan gap bo‘-lagi bo‘lib kela olish	Morfologik va ma’noviy
5	Ravish	O‘rin-payt, tarz-tusni atash mustaqil leksemalari			O‘zgarmaslik			Cheklanma-gan gap bo‘lagi bo‘lib kela olish	Morfologik va sintaktik
6	Taqlid	Tovush yoki ko‘rinishga taqlid mustaqil leksemalari			O‘zgaruvchi			Cheklanma-gan gap bo‘lagi bo‘lib kela olish	Ma’noviy
7	Olmosh	Ishora qiluvchi mustaqil leksemalar			O‘zgaruvchi			Cheklanma-gan gap bo‘lagi bo‘lib kela olish	Ma’noviy
8	Кo‘-makchi				O‘zgarmaslik			So‘zni so‘zga bog‘lovchi, gap bo‘lagi vazifasida kela jadvalning davomi olmaydigan so‘zlar	Ma’noviy va cintaktik
9	Bog‘-lovchi				O‘zgarmaslik			So‘zni va gapni bog‘lovchi, gap bo‘lagi vazifasida kela olmaydigan so‘z	Sintaktik
10	Yuk-lama				O‘zgarmaslik			Gap bo‘lagi vazifasida kela olmay-digan so‘z	Ma’noviy
11	So‘z-gaplar		Modal	Munosabatni atash leksemalari		O‘zgarmaslik	Ajraluvchilik (gap bo‘laklari bilan munosa-batga kirisha olmaslik)		Ma’noviy va sintaktik
			Un-dov	His-hayajonni tasvirlash leksemalari		O‘zgarmaslik	Ajraluvchilik (gap bo‘laklari bilan munosa- batga kirisha olmaslik)		Ma’noviy va sintaktik
			Tas-diq va inkor so‘zlar	Tasdiq-inkor ma’noli leksemalar		O‘zgarmaslik	Ajraluvchilik (gap bo‘laklari bilan munosa-batga kirisha olmaslik)		Ma’noviy va sintaktik
			Taklif so‘zlar	Taklif ma’noli leksemalar		O‘zgarmaslik	Ajraluvchilik (gap bo‘laklari bilan munosa-batga kirisha olmaslik)		Ma’noviy va sintaktik

O‘zbek tilida so‘z turkumlari mazkur belgilari asosida quyidagi ko‘rinishda tartiblanadi:

I. Mustaqil so‘zlar

1. Fe’l.

2. Ot.

3. Sifat.

4. Son.

5. Ravish.

6. Taqlid.

7. Olmosh.

II. Yordamchi so‘zlar

8. Кo‘makchi.

9. Bog‘lovchi.

10.Yuklama.

III. Oraliq so‘zlar

1. 
   So‘z-gaplar.
   

1.2 SEMANTIK TASNIF VA UNING TURLARI HAQIDA TUSHUNCHA

Tasnif (arabcha «saralash», «tartibga solish») narsa va predmetni aniq va doimiy o‘ringa ega bo‘lgan guruh (sinf)ga bo‘lish. Agar tasnif ilmiy asosga ega bo‘lsa, u uzoq davr mobaynida amal qiladi. Masalan, kimyoviy unsurlak tasnifi bugungi kunda ular soni 200 dan oshib ketayotgan bo‘lsa-da, o‘zgarmasdan amal qilmoqda.

Tasniflash bo‘lishdan barqaror tabiatliligi bilan ajralib turadi. To‘g‘ri, tasniflashda ham oddiy bo‘lishda amal qiladigan barcha tamoyillar asos bo‘lib xizmat qiladi. Ya’ni tasnifda ham bo‘lishdagi kabi:

1) tasniflangan bo‘laklar hajmi tasniflanayotgan butunlik hajmiga teng bo‘lishi;

2) tasnif bir asosda amalga oshirilishi;

3) tasnif (tasniflangan) guruhlari bir-birini inkor qilishi;

4) tasnif uzluksiz bo‘lishi, ya’ni unda «sakrash» bo‘lmasligi lozim.

Bu qoidalarni qisqacha sharhlaymiz.

1. Tasniflangan guruh hajman tasniflanuvchi butunlikka mos kelishi. Masalan, fonema unli va undoshga, leksemalar mustaqil va nomustaqil leksemaga, qo‘shimcha so‘z yasovchi va grammatik qo‘shimchaga ajraladi. Agar tasniflangan guruh soni ancha ko‘p bo‘lsa, «va boshqalar», «va hokazo» tarzida sanashni tugatish ham mumkin. Masalan, «fe’lning mavzuiy guruhlari «harakat fe’li», «nutq fe’li», «tafakkur fe’li», «yurish fe’li» va hokazo» kabi.

Bu qoidaning buzilishi quyidagi xatolarga olib keladi:

a) noto‘liq tasnifda turning barcha jinslari to‘liq sanalmaydi. Masalan, «So‘z yasovchi ot yasovchilar va fe’l yasovchilarga bo‘linadi» kabi. Chunki so‘z yasovchilar aytilganlardangina iborat emas;

b) ortiqcha a’zoli tasniflar tasniflangan guruhlar hajman tasniflanuvchi butunlikdan katta bo‘ladi. Masalan, «unlilar lablangan, lablanmagan va bo‘g‘iz turlariga ega».