Mundarija kirish asosiy qism

2.2. Xitoy Xalq ertaklarining badiiy tahlili
Xitoy badiiy adabiyotining bir janri hisoblanadigan ertak janrini badiiy jihatdan tahlil qiladigan bo‘lsak, avvalo, xitoy xalqining hayvonlar va ularning ramzli qiyofalari millatning turmush tarzida, an’analari va qadriyatlariga singib ketganligini ko‘rishimiz mumkin. Xitoyning eng sevimli hayvoni bo‘lgan uzun (ajdaho) xitoylik eng yaxshi ko‘rgan hayvonlaridan biridir. Ma’lumki, oy hayvon sifatida hech qachon mavjud bo‘lmagan - bu Xitoy mifologiyasining o‘ziga xos mahsulotidir. U yomg‘irning hukmdori va erkak mohiyatining timsoli sifatida harakat qiladi. Xitoy rasmlarida oy har doim bulutlar orasida yoki to‘lqinlar orasida suzib yurib, bir vaqtning o‘zida yelkalari va sonlaridan chiqadigan alanga bilan o‘ralgan holda tasvirlanganligini ko‘rishimiz mumkin. Oy tasvirining kelib chiqishi to‘liq ochib berilmagan, ammo u eng chuqur antik davrda yo‘qolganligi va totemik ruhga asoslangan. Oy tasvirini Li-shi-Jeno o‘zining Bencao Ganmu (farmakologiyaning asosiy tamoyillari) kitobida tasvirlagan: "tuya kabi bosh, kiyik kabi shoxlar, quyon kabi ko‘zlar, sigir kabi quloqlar, bo‘yinlar , ilonning qorni kabi, dengiz hayvoni "Shen" kabi, sazan kabi, qirg‘iy kabi tirnoqlari, yo‘lbars kabi palmalar ... ". Shovin lug‘atida (milodiy 1-asr) shunday deyilgan: “Oy uzun qoraqalpoq jonzot bo‘lib, yashirinishi mumkin, paydo bo‘lishi, ingichka bo‘lishi, ulkan bo‘lishi, qisqa yoki uzun bo‘lishi mumkin. Bahorgi teng kunlik kuni u osmonga uchadi, kuzgi teng kunlik kuni esa tubsizlikka sho‘ng‘iydi. Qadimgi Xitoyda generallarning brokar liboslaridagi oylar soni aniq tartibga solingan va to‘qqiz oy faqat imperator liboslarida bo‘lishi mumkin edi. Xan sulolasi davridan (miloddan avvalgi 206 - miloddan avvalgi 220 yillar) yashil-ko‘k oylar imperatori, vatan, Xitoy burjining beshinchi belgisining homiysi va sharqda quyosh chiqishi va bahor yomg‘iri ramzi hisoblangan. Oq oy esa o‘limni boshqaradi. An’anaga ko‘ra, xitoy tilida "oy" so‘zining yonida "feniks" (fenghuang) so‘zi joylashgan. Feng Huang - asosan ayol xarakteriga ega sehrli qush. Qadimgi Xitoyda fenghuang tasviri ko‘pincha ayollar liboslarida, shu jumladan imperato‘rning liboslarida naqshlangan. Oltin fenghuang imperator, kelin, go‘zallik va oyning ramzi hisoblanadi. An’anaga ko‘ra, oylar va fenghuang ko‘pincha er-xotin bo‘lib, shuning uchun tug‘ilishda odamlar: "Mening oyim bor edi va menda go‘zal feng bor edi", deyishadi. To‘yda ular o‘zlarini quyidagicha ifodalaydilar: "Uzoq va Feng birlashadi". Uchinchi unumdor afsonaviy hayvon yo‘lbars edi. Yo‘lbars xitoylar fikrida hayvonlarning shohidir (ular sher haqida faqat mish-mishlar orqali bilishgan). Yo‘lbars, birinchi navbatda, jinlarning momaqaldirog‘i sifatida hurmatga sazovor bo‘lgan: deyarli barcha buyuk sehrgarlar, jin qo‘rqoqlari yo‘lbarsda o‘tirgan holda tasvirlangan. Yo‘lbarsning peshonasida ko‘pincha "vann" (shoh) ieroglifi yozilgan. Bundan tashqari, yo‘lbars kasallik jinlarining momaqaldiroqlari va shuning uchun ma’lum darajada sog‘liqning qo‘riqchisi hisoblangan. Xitoy folklorida muhim o‘rin ayyorlikning timsoli bo‘lgan tulkiga berilgan. Tulkilarning ko‘pincha qabrlar yonida teshiklari borligi sababli, qadimgi e’tiqod ham o‘liklarning ruhlari bilan bog‘lanadi va ularga li ayollarga aylanish qobiliyatini beradi. Shu sababli, Xitoyda, ayniqsa shimolda, hamma joyda tulkiga bag‘ishlangan ziyoratgohlar mavjud edi. Ko‘pincha ayollar jinning qizga aylanishiga yordam berish va ayni paytda uni o‘z oilasidan uzoqlashtirish uchun tulki teshigida poyabzal qoldirgan. Bundan tashqari, tulki zararli hasharo‘tlarning homiysi sifatida dehqonlardan sovg‘alar oldi. Ruhoniylar tulkini ruhoniy idora ishining homiysi sifatida hurmat qilishgan. Odamlar ming yoshga etganida, tulki to‘qqiz dum va oltin teriga ega bo‘lib, keyin osmonga kotariladi, deb ishonishgan. Xitoy panteonidagi yana bir mashhur hayvon qahramoni maymun edi. So‘nggi to‘rt asrda maymunga sig‘inish “G‘arbga sayohat” sarguzasht-mistik dostonining qahramoni maymun qiroli Suno Ukunga sig‘inish shaklini oldi. Xitoyliklar uy hayvonlaridan qoni va faryodi yovuz ruhlarni qo‘rqitadigan xo‘rozni, shuningdek, o‘t bilan birga o‘choq xudosi va boylik xudosining doimiy hamrohi bo‘lgan itni ajratib ko‘rsatishdi. Ilohiy shaklda Samoviy it (tyan gou) it hatto yovuz ajdahoni ham haydab yuborishi mumkin bo‘lgan, lekin quyoshni yutib yuboradigan, quyosh tutilishiga yoki onasidan chaqaloqni olishga qodir bo‘lgan yo‘ldan ozgan va hatto yovuz jonzot sifatida tanilgan. Ma’lum sabablarga ko‘ra, Xitoy dehqonlari kalamushlarga alohida hurmat bilan munosabatda bo‘lishdi. Qadimgi Xitoyning dehqon uylarida 1-oyning 19-kunida hamma joyda "kalamush to‘yi" nishonlandi. Uydagilarning hammasi erta yotib, kemiruvchilarga ovqat qoldirib ketardi. Agar uyga katta kalamush kirsa, uni sharafli mehmon sifatida qabul qilib, "pul kalamush" deb atashgan. Xitoy folklorining yana bir mashhur xarakteri - bu quyon bo‘lib, xitoyliklar uchun oy bilan chambarchas bog‘liq: oy yuzasidagi dog‘lar naqshlarida ular o‘lmaslik kukunini minomyo‘tda urgan quyonni tasavvur qilishgan. Dengiz jonzotlaridan eng hurmatli toshbaqa - uzoq umr, kuch va chidamlilik ramzi. Toshbaqa ming yil yashaydi, deb ishonilgan. Xitoyliklar tabiatdagi va insonning ichki dunyosidagi barcha jarayonlar tsiklik bo‘lib, yaqinlashish va olib tashlash, kengayish va qisqarish bosqichlariga ega deb hisoblashgan. Quyosh va oyning harakati, fasllarning almashinishi Xitoy xalqi umuminsoniy qonuniyatning namoyon bo‘lishi sifatida qabul qilingan bu g‘oyalar uchun prototip bo‘lib xizmat qildi. Qadimgi davrlarda Xitoyda oy taqvimlarining bir nechta tizimlari mavjud edi. Ulardan tsiklik taqvim munajjimlik bilan bog‘liq edi. Bitta "samoviy shox" ga to‘g‘ri keladigan 12 yillik sikl yillari hayvonlarning nomlarini oldi, ular ham Xitoy zodiakining belgilari edi. Zodiakning o‘n ikki belgisi 12 yillik "hayvon" siklidagi hayvonlarning nomlarini ko‘rsatadi: kalamush, buqa, yo‘lbars, quyon, ajdaho, ilon, o‘t, echki, maymun, xo‘roz, it va cho‘chqa. Xitoyda "hayvon" kalendar sikli, bir tomondan, vaqtni hisoblash vositasi bo‘lsa, boshqa tomondan, munajjimlar bashorati bo‘lib, xalqlar va mamlakatlar taqdirini bashorat qilgan. Bir afsona bor, unga ko‘ra Budda barcha hayvonlarni o‘ziga chaqirib, ularga mukofot e’lon qilgan, ular har 12 yilda bir marta odamlarning vaqti va taqdiriga egalik qilish huquqini oldilar. Yerdagi oy ostida bo‘lgan hamma narsa ularning ta’siri ostida edi. U yoki bu hayvon yilida tug‘ilgan har bir bola, taqdir uni xususiyat va fazilatlar bilan taqdirladi. Masalan, echki yilida bolaning o‘ziga xos xususiyatlari va fazilatlari bor edi: isyonkor jonli tabiat, qiziquvchanlik, topqirlik, tog‘ cho‘qqilariga intilish, haddan tashqari ambitsiyalarning yo‘qligi. Kelin yoki kuyovni tanlashda nafaqat ularning oilalari hayotining sharoitlari, balki ularning munajjimlar bashorati ham tan olingan. Shunday qilib, agar kelin va kuyov burjning "jangovar" belgilariga tegishli bo‘lsa, nikoh amalga oshirilmaydi. Yo‘lbars yilida tug‘ilgan kuyov, masalan, “echki”ga, “kalamush” esa “ilon”ga uylana olmas edi. Mifologiyada hayvonlarning ko‘p asrlik timsoli Xitoy xalqi hayotining zamonaviy sohalarida qo‘llanilishini topadi: san’at tasvirlaridan kundalik hayot an’analarigacha.


XULOSA.
Tadqiqot davomida men ko‘plab savollarga javob topdim. Men ko‘plab xalq va yozuvchilar ertaklarini o‘qiganman. Ertaklar nafaqat xitoy xalqi, balki dunyoning boshqa xalqlari badiiy adabiyotining ajralmas qismi ekanligini hamda tarbiyaviy jihatdan asosiy qurol vositasida ishlatilishi hech kimga sir emas. Men ertaklarni tahlil qilish mobaynida butun xalq ertaklarini xitoy xalq ertaklari hamda o‘zbek xalq ertaklarini tahlil qilib chiqdim va shuni angladimki ertaklar millat tanlamas, joy tanlamas ekan, ertaklarning asosiy g‘oya va mazmunini bir xil vazifada birlashadi, bunda yetakchi maqsad bolaga pand nasihat va aql idrokni uyg‘otish, mehr-muhabbatni qalbida tuyish, do‘stlik, vafo va boshqalar. Ertakning bosh qahramoni kim, u nimaga o‘xshaydi, men ertakning mohiyati haqida bilib oldim. Xitoy xalqi azaldan donishmand, ilmli xalq bo‘lgan. Ularning bu jihatlari og‘izdan og‘izga ko‘chib yuradigan xalq ertaklarida ham ko‘zga tashlanib turadi.
Ertaklarning ham asl oxiri bor. An’anaviy tarzda ertaklar shunday tugaydi: "Ular baxtli hayot kechiradilar, har qanday hayot sinovlarining oxiri ular uchun baxtli nihoyaga aylanadi, ko‘pincha boy badavlat bo‘lib qirq kecha-yu qirq kunduz to‘y qilishadi ", yoki oxiri maqol bilan tugashi ham mumkin. Asosan, barcha ertaklarda qahramonlar sinovdan o‘tkaziladi. Har qanday sinov va muammolarning qarshisida chorasiz qolishib nihoyat bir yo‘lini topishadi. Shuni ta’kidlash kerakki, ertaklarda takrorlar bor, ko‘pincha ertakdagi qahramonlarning turli predmetlari, hodisalari, harakatlari o‘rtasidagi aloqalar deyarli ertaklarda qaytarilishi mumkin, bu esa o‘quvchiga ertakning sujetini taxminan bilish imkonini beradi, bu o‘xshashlik nafaqat o‘zbek adabiyotida balki xitoy badiiy adabiyotida ham mavjud, bunga misol qilib quyidagi ertaklarni misol qilishimiz mumkin: o‘zbek adabiyotidagi “Yolg‘onchi cho‘pon”, “Niyat daraxti” deb nomlangan ertaklar ham aynana xitoy adabiyotida mavjud, ularning mohiyati to‘g‘risida xulosa chiqaradigan bo‘lsak ertakning asl ma’nosi bir xil, qahramonlarning ham barcha hatti xarakatlari ham deyarli bir xil, faqatgina ertakda qatnashayotgan yovuz obrazning nomi farq qilishi mumkin, chunki har xil millatda harxil yovuz obrazlar mavjud, bu aynan xalqning fantaziyasi va qadriyatlariga bog‘liq
Ertak - bu mo‘jiza! Bolalikdan tanish bo‘lgan, har doim yaxshilik yomonlik ustidan g‘alaba qozonadigan ajoyib dunyo. Ertak kitoblari sahifalarida gaplashadigan hayvonlar va ajdaho, jasur qahramonlar va go‘zal malikalar, yovuz sehrgarlar yashaydi. Ertaklar nafaqat mo‘jizalarga ishonishga, balki xushmuomalalikka, qiyinchiliklarga berilmaslikka, ota-onaning gapiga quloq solishlikka va tashqi ko‘rinishiga qarab boshqalarni hukm qilmaslikka undaydi. Shunday qilib, Xitoyda afsonalar, asosan, xalq g‘oyalari, marosimlari va an’analarida aks etadi. Xitoyliklarning o‘z tarixi va madaniyatining qadimiy kelib chiqishiga azaliy hurmatini ularning afsona va ertaklarga hali ham ishonib o‘z hayotlariga tadbiq etishida namoyon bo‘ladi. Xitoy madaniyatida xitoy ajdahosi asosiy muqaddas figuralardan biri bo‘lib, ekzotik hayvon sifatida tavsiflanadi, garchi u to‘rt oyoqli timsoh yoki ilonga o‘xshaydi va terisi esa baliq tangachalari bilan qoplangan.
Xitoy ajdahosi Xitoy madaniyatida katta shuhrat qozongan hayvondir va butun dunyoda u o‘zining kuchi bilan ajralib turadigan va omadni jalb qiladigan Xitoy timsollaridan biri hisoblanadi.