Mundarija kirish asosiy qism

I BOB. ERTAK JANRI VA UNING ADABIYOTDA TUTGAN O‘RNI.
1.1. Adabiyotda ertak janri va ularning xalq og‘zaki
ijodida tutgan o‘rni
Ertak – xalq og‘zaki poetik ijodining asosiy janrlaridan biri; to‘qima va uydirmaga asoslangan sehrli sarguzasht va maishiy xarakterdagi epik badiiy asar. Asosan, nasr shaklida yaratilgan. M. Koshg‘ariyning "Devonu lug‘otit turk" asarida yetuk shaklida uchraydi va biror voqeani og‘zaki tarzda hikoya qilish maʼnosini bildiradi. Ertak Surxondaryo, Samarqand, Farg‘ona o‘zbeklari orasida matal, Buxoro atrofidagi tuman va qishloqlarda ushuk, Xorazmda varsaqi, Toshkent shahri va uning atrofida cho‘pchak deb ataladi. Ertak hayot haqiqatining xayoliy va hayotiy uydirmalar asosida tasvirlanganligi, tilsim va sehr vositalariga asoslanishi, voqea va harakatlarning ajoyib-u g‘aroyib holatlarda kechishi, qahramonlarning g‘ayritabiiy jasorati bilan folklorning boshqa janrlaridan farq qiladi. Ertaklarda uydirma muhim mezon bo‘lib, syujet voqealarining asosini tashkil etadi, syujet chizig‘idagi dinamik harakatning konflikt yechimini taʼminlaydi. Uydirmalarning turli xil namunalari taʼlimiy estetik funksiyani bajaradi, janr komponenti sifatida o‘ziga xos badiiy tasvir vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ertaklar asosan uydurmalarga asoslangan bo‘ladi. Xayoliy uydirmalar asosidagi ertaklar syujeti mo‘jizali, sehrli hisoblanadi, hayotiy uydirmalarga asoslangan ertaklar syujeti esa hayotiy tarzda bo‘lib, unda real voqea-hodisalar tasvirlanadi. Ertaklarda, asosan, uch maqsad hikoya qilinadi. Birinchisida ideal qahramonning jasorati, yovuz kuchlarga qarshi chiqib, xalq manfaatini himoya qilishi, ikkinchisida, asosan, bosh qahramonning o‘zga yurt malikalariga yoki parizodlariga oshiq bo‘lib uylanishi, kasalga dori topishi, ajdar va devlar olib qochgan kishilarni ozod qilishi, uchinchisida esa adolatsizlikka, zulmga qarshi chiqishi kabi maqsadlar bayon qilinadi. Birinchi maqsad pahlavonning faol harakati va g‘ayritabiiy kuchqudrati bilan amalga oshsa, ikkinchi maqsad passiv qahramonga yordam beruvchi tilsim vositalari yordamida, uchinchi maqsad esa bosh qahramonning aql, idroki, tadbirkorligi bilan amalga oshadi.
Ertak janri obrazlar talqini, g‘oyaviy mazmuni va konflikti, syujet va kompozitsiyasi, uydirmalarning o‘rni va vazifasi, tili va uslubiga ko‘ra, shartli ravishda hayvonlar haqidagi Ertaklar, sehrli Ertaklar, maishiy Ertaklar, hajviy Ertaklarga bo‘linadi.
Hayvonlar haqidagi ertaklarning bir turi majoziy ertaklardir. Majoziy ertaklar; "Susanbil", "Bo‘ri bilan tulki", "Tulkining taqsimoti", "Ikki boyqush" va boshqa ertaklar syujeti asosida ko‘chma maʼno, allegorik obrazlar yotadi. Masalan, laqmalik va qonxo‘rlik bo‘ri orqali, ayyorlik va tilyog‘lamachilik tulki orqali ifodalangan.
Sehrli ertaklarda voqealar sehr-jodu, fantastik uydirmalar asosiga qurilgan bo‘ladi. Bularda pahlavonlik va qahramonlik madh etiladi "Yalmog‘iz", "Semurg‘", "Devbachcha", "Kenja botir" , "Quloqboy", "Handalak polvon", "Uch yolg‘onda qirq yolg‘on" va boshqalar ertaklar komik, baʼzilari hatto hajviy xarakterga ega. Masalan, "Uch yolg‘onda qirq yolg‘on"da bosh qahramon xalq orasida shuhrat topgan kal bo‘lib, bu komik qahramonning "yolg‘on to‘qishi"dan zulm va jaholat, adolatsizlik kabi mavjud tuzumga xos illatlar qoralanadi, kishilardagi donishmandlik, tadbirkorlik kabi fazilatlar ulug‘lanadi.
Maishiy ertaklarda ko‘proq zulm va adolatsizlik qoralanadi "Uch og‘aini botirlar", "Oygul bilan Baxtiyor", "Tohir va Zuhra", "Farhod va Shirin", "Zolim podsho" ertaklari bunga misol bo‘ladi. "Uch og‘aini botirlar" ertagi odatdagidek ota nasihati bilan boshlanadi. Bunda ota kambag‘al, lekin hayot tajribalariga boy bo‘lgan shaxs misolida tasvirlanadi, boshqa variantlarida esa shoh bo‘lib, o‘g‘illari shahzodalar bo‘lib tasvirlanadi. Botirlar obrazida axloq va odobning yuksak namunasi, odamiylik, donishmandlik, jasurlik kabi sifatlar ko‘rinsa, shahzodalar qiyofasida mol-mulk to‘plash yo‘lida har qanday yomon niyatlardan qaytmaydigan yolg‘onchi, johil kishilar obrazi gavdalangan.
Ertaklar, asosan, didaktik vazifani bajaradi. Ertaklarning "Ming bir kecha", "Panchatantra" va boshqalar yaxshi namunalari, G.X. Andersen, V.Xauf, A.S.Pushkin kabilarning mumtoz adabiy ertaklari jahon madaniyati xazinasiga kirgan. Komiljon Imomovning “Rejalashtirish”, “Homiladorlik”, “Tug‘ilish”, “ Go‘zallik va so‘glik” kabi ertaklarni keltirishimiz mumkin.
Bolalikni ertaklarsiz tasavvur qilish qiyin. Har qanday mamlakatda ham, eng qiyin paytlarda, onalar o‘z farzandlariga afsonalar, hikoyalar va badiiy hikoyalarni aytib berishlari kerak. Shuni ta’kidlash kerakki, aynan eng qashshoq mamlakatlarda ertak folklori eng keng tarqalgan.
Ertaklar nafaqat vaqtni o‘tkazishga yordam beradi. Ular bolaning tasavvurini rivojlantiradi va real hayotda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan vaziyatlarni taqlid qiladi. Aynan mana shu, ba’zida oddiy bo‘lmagan hikoyalardan biz yaxshilik va yomonlik haqida bilib olamiz, his qilishni va hamdard bo‘lishni o‘rganamiz, asta -sekin balog‘at yoshiga kirishga tayyorgarlik ko‘ramiz.
Yozuvchilar ikkita asosiy turni ajratadilar: xalq va mualliflik. Folklor og‘izdan og‘izga o‘tib, bizga qadimdan kelgan. Lekin muallifning ertagi-bu ma’lum bir shaxs tomonidan yozilgan to‘liq adabiy asar. Bunday ertaklar nisbatan yosh. Biroq, ular ko‘pincha xalq ijodiyotiga asoslangan.
Xitoy adabiyotida ramziy hayvonlar mavjud bo‘lib, ushbu ramziy hayvonlarning afsona, ertak, hikoya kabi janrlarda ko‘p uchratishimiz mumkin. Ulardan biri- Ajdaho. Sharq madaniyatida, xususan, Xitoy madaniyatida xitoy ajdaholari haqidagi ko‘plab hikoyalar, afsonalar va rivoyatlar mavjud bo‘lib, ular uchun xitoy ajdaholari muqaddas hayvonlar hisoblanib, ularga omad va farovonlik olib kelish uchun qurbonliklar va marosimlar o‘tkazilishi kerak. Xitoy madaniyatida ajdaholar qadim zamonlardan beri Xitoy aholisiga yordam bergan muqaddas hayvonlar ekanligiga ishonch bor, chunki bu xitoylik ajdarlar ob-havoni boshqarishga qodir bo‘lgan va shu tariqa yomg‘ir olib kelgan va agar ular juda xafa bo‘lsa, ular kuchli bo‘ron qo‘zg‘atgan.
Shuning uchun xitoylik ajdaholarga katta hurmat bilan munosabatda bo‘lish va ularni xafa qilmaslik kerak, chunki kimdirdan g‘azablanish ularga zarar etkazishi va kuchli bo‘ronga olib kelishi va shu bilan shaharlarni suv bosishi mumkin.
Xitoyda aytilgan rivoyatlarda xitoyliklar ajdahoning o‘g‘illari ekanligi aytiladi, chunki uzoq vaqt oldin Xitoy imperatori ajdahoning o‘g‘li hisoblangan, Xitoy ajdarlari juda dono hayvonlar va bu madaniyatdir. ular butun Xitoyning himoyachilaridir.
Bundan tashqari, ma’lumki, pandalar Xitoy uchun juda muhim hayvonlardir va pandalar haqida gapirganda, allaqachon Xitoyga urg‘u berilgan, ammo vaqt o‘tishi bilan biz panda ayig‘idan Xitoy ajdahosiga qadar sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni ko‘rdik.
Xitoydagi ajdaho Xitoy madaniyatida juda muhim ramz bo‘lgani uchun ular kuch, kuch va omad timsoli bo‘lganligi sababli, bunga qo‘shimcha ravishda Xitoy ajdaholari turli xil ranglarda va shuning uchun ularning har biri o‘z vazifalarini bajarishga mas’uldir. turli vazifa va ular necha yoshga qarab, Xitoy ajdaho qanotlari yoki shoxlari boladi.
Xitoy ajdaholarining turlari to‘qqizta bo‘lib, ular eng muhimlaridan biridir, chunki Xitoy aholisi uchun to‘qqiz raqam juda ko‘p narsani anglatadi. Xitoy xalqi o‘z an’analarini saqlab qolish juda muhim, chunki bolalar buni bilishlari va vaqt o‘tishi bilan o‘tib ketgan mifologik mavjudotlarni hurmat qilishlari kerak.