,,European Payments Counsil”
AQSh depozit-kliring tizimi.
Dunyodagi birinchi Markaziy bank kliring tizimi AQShda 1824-yilda
yaratilgan. Yangi tizimning maqsadi o
ʻ
zaro moliyaviy talab va majburiyatlarni
hisobga olgan holda tovarlar, qimmatli qog
ʻ
ozlar va ko
ʻ
rsatilgan xizmatlar
uchun naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish imkoniyatidan iborat edi.
Sug'urtalash va moliyaviy risklarni bartaraf etish usullari barcha Amerika
birjalarida bir xilda qo'llaniladi. O'z vazifalarini bajaruvchi hisob-kitob palatasi
yoki tashkilot birjadagi savdo operatsiyalarining to'liq ishtirokchisi hisoblanishi
mumkin. Ma’lumki, har bir xaridor yoki sotuvchi uchun birja savdolarida aynan
hisob-kitob palatasi kontragent vazifasini bajaradi. Uning funktsiyalarini birja
bo'linmasi yoki hisob-kitob va kliring brokerlik kompaniyalaridan iborat
mustaqil tashkilot bajarishi mumkin. Darhaqiqat, bular birjaning to'liq a'zosi
sifatida akkreditatsiyadan o'tgan, ular bilan brokerlik xizmatlarini ko'rsatish
bo'yicha shartnomalar tuzgan mijozlarning hisobvaraqlarida saqlanadigan
kompaniyalardir. Nyu-York fond birjasida (NYSE) birinchi kliring palatasi 1892
yilda tashkil etilgan. 1977 yil Amerika Qo'shma Shtatlaridagi uchta eng yirik
birjalarning (NYSE, NASDAQ va AMEX) kliring tashkilotlari Milliy Qimmatli
qog'ozlar kliring korporatsiyasiga (NSCC) birlashganda muhim bo'ldi, bu
birjalarda amalga oshirilgan bitimlar bo'yicha barcha ma'lumotlar yig'iladi.
MXMning roli nafaqat tijorat bitimlari ishtirokchilarining o'zaro
majburiyatlarini belgilash, balki ishtirokchilardan birortasi tomonidan to'lashdan
bosh tortgan taqdirda ham kafilning roli bilan chegaralanadi.
Buning uchun u ishtirokchilarning badallari hisobiga shakllantirilgan maxsus
sug'urta kliring fondiga ega. Hissa miqdori ma'lum bir broker-dilerlik firmasi
tomonidan amalga oshirilgan operatsiyalar hajmiga bog'liq. Sug'urta
jamg'armasining minimal miqdori 2 million dollar qilib belgilangan, ammo
ko'plab kompaniyalarning mablag'lari bu miqdordan sezilarli darajada oshadi.
O'zaro majburiyatlarni aniqlagandan so'ng, qimmatli qog'ozlarni etkazib berish
va to'lovni amalga oshirish talab etiladi. Qo'shma Shtatlarda oddiy etkazib
berish muddati 1995 yil iyunidan beri bitim tuzilgan kundan boshlab 3 ish
kunini (T + 3) tashkil etadi, garchi so'nggi yillarda yangi standartga - T + 1 ga
tezda o'tish uchun katta harakatlar qilingan.
Shuni ta'kidlash kerakki, Qo'shma Shtatlarda, o'rnatilgan an'anaga ko'ra, barcha
aktsiyalar ro'yxatga olinadi, bu ularning hujjatsiz shaklda mavjudligini
osonlashtiradi. Ko'pgina masalalar old tomonida egasining nomi bilan
tasdiqlangan. Egasi sertifikatni boshqa shaxs yoki tashkilotga topshirishi
mumkin. Shu maqsadda sertifikatning orqa tomonida tayinlash va almashtirish
huquqi uchun joy mavjud. Ikkinchi holda, broker sotuvchining nomini o'z nomi
bilan almashtirish huquqiga ega. Sertifikatning o'zini imzolash o'rniga, o'tkazma
yozuvi aktsiyadorlik (obligatsiya) kuchi deb ataladigan alohida hujjatga
joylashtirilishi mumkin. Qoidaga ko'ra, aktsiya sertifikatlari markazlashtirilgan
depozitariyda - Depozitariy Trast kompaniyasida saqlanadi. DTC eng yirik
kompaniyalarda eng katta nomzod sifatida ishlaydi. Bu erda o'z hisob
raqamlariga ega bo'lgan brokerlik kompaniyalari bir xil nominal egalari
hisoblanishi mumkin. Mijoz sertifikatlarni uyda saqlash huquqiga ega, ammo
agar ular sotilgan bo'lsa, u to'g'ridan-to'g'ri sertifikatlarga imzo chekishi kerak,
bu brokerga juda ko'p noqulayliklar tug'diradi, chunki har qanday noaniqliklar
yoki tuzatishlar sertifikatni o'tkazib bo'lmaydigan qilib qo'yadi. Transfer agenti
hujjatning haqiqiyligini isbotlashni talab qiladi, bu ko'p vaqt talab qilishi
mumkin. Transfer agenti odatda bank yoki ishonchli kompaniya hisoblanadi.
NYSE NYSEda ro'yxatga olingan kompaniyalar uchun transfer agenti Nyu-
Yorkda joylashgan bo'lishini talab qiladi. To'g'ri tasdiqlangan sertifikat taqdim
etilgandan so'ng, transfer agenti eski sertifikatni yo'q qiladi va evaziga yangisini
beradi.
Aksiya sertifikatlarining jismoniy harakatining oldini olish uchun aksiya
sertifikatlari DTC kabi markazlashtirilgan depozitariyda saqlansa, bu jarayon
ancha tezlashadi va soddalashtiriladi. Xulosa qilib shuni qo'shimcha qilishimiz
