Mundarija: 6 – sinf tarix

5-§ Temir asriga o`tish davrida O`rta Osiyoning rivojlanishi.
Sug`orma dehqonchilik va hunarmandchilikning rivojlanishi. Miloddan avvalgi I mingyillik boshlaridagina temirdan mehnat qurollari yasash imkoniyati paydo bo`ldi. Bu jarayon ancha sermehnat bo`lgan, negaki temir misga qaraganda ancha yuqori haroratda eriydi (1500°C). Ammo temir mis va bronzaga nisbatan olganda ulkan afzalliklarga egadir: temir ulardan qattiqroq edi. Temirdan birinchi bo`lib Kichik Osiyoda xettlar (miloddan avvalgi XIV-XIII asrlar), so`ngra qo`shni mamlakatlar (Mesopotamiya, Eron, Kavkazorti) xalqlari foydalana boshladi. Temir buyumlarning tarqalishi sekinlik bilan borgan. Temir nodir va qimmatbaho metall bo`lmasada, undan dastlab zeb-ziynat buyumlari sifatida foydalanishgan. Shunday bezanlar Misr fir'avni Tutanxamon maqbarasidan va Kavkazdagi Maykop qo`rg`oni yodgorligidan topilgan. Mehnat qurollari yasash uchun temirdan foydalanilishi, eng avvalo, dehqonchilik texnikasi rivojiga ta'sir o`tkazdi. Temir uchli omochlar, temir boltalar va omochlar paydo bo`ldi. Bu mehnat qurollari katta-katta maydonlarda ziroatchilikni rivojlantirishga imkon yaratib berdi. O`rta Osiyodan topilgan eng qadimgi temirdan yasalgan buyumlar miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga oid bo`lsada, ulardan ko`pi miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oiddir. Ijtimoiy tuzum. Yevropadan farqli o`laroq Sharqda dehqonchilik asosan sun'iy sug`orish zaminida rivojlandi. Gulga burkangan bog`lar va serhosil dalalar Sharqda anhorlar va ariqlar keng tarmog`i yordamida dalalarga oqizilgan suv tufayli mavjud bo`lishi mumkin edi. Temir qurollarning keng tarqalishi mehnat unumdorligini oshirdi. Bu narsa yanada rivoj topgan ishlab chiqarish usuliga o`tilishiga zamin hozirladi. Urug` jamoasi o`rnini hududiy qo`shnichilik jamoasi egallay boshladi. Mil. avv. I mingyillik boshlarida O`rta Osiyoda aholi to`rt guruhga ajratilgan: kohinlar, jangchilar, dehqonlar, hunarmandlar. Qabila-urug` boshliqlarining nufuzi asta-sekin orta bordi. Harbiy sardorlarning nufuzi ayniqsa ortib, hokimiyat otadan o`g`ilga o`tadigan bo`ldi. Ijtimoiy tuzum taraqqiyoti: urug` -> urug` jamoasi -> hududiy qo`shnichilik jamoasi -> qabila -> qabilalar ittifoqi -> davlat. Doimiy harbiy to`qnashuvlar sharoitida qabila sardorlarining ahamiyati va nufuzi orta bordi, jamiyat esa harbiy demokratiya qoidalariga asosan yashay boshladi. Harbiy demokratiya - ilk davlatchilikka o`tish davrida qabilaga harbiy sardorlar boshchilik qilgan boshqaruv shaklidir. "Avesto"dan O`rta Osiyoda jamiyatning negizi "nmana" deb ataluvchi katta patrlarxal oila bo`lganini bilib olamiz. Bir necha "nmana"lar urug` jamoasi - "vis"ni tashkil etgan. Hududiy qo`shnichilik jamoasi esa "varzana" deb nomlangan. Bunday jamoalar qabilaga - "zantu"ga birlashgan. o`z hududini himoya qilish uchun bir qancha qabilalar ittifoqqa - "dah'ya"ga uyushishgan. "Avesto"ga ko`ra, jamiyatni idora qilishning quyidagi tizimi mavjud bo`lgan: oqsoqollar kengashi - xalq yig`ilishi - alohida tumanlar - viloyatlarning hukmdorlari. Aholi urug` va qabila bo`yicha emas, balki hududiy taomilga ko`ra guruhlarga ajratilishi vujudga kelayotgan davlatchilikning muhim alomati edi.