|
4-§ Eneolit va bronza asri ziroatchilari.
Metall davrining asosiy xususiyatlari. Neolit davri oxirida odamlar ixtiro va kashfiyotlar orasida eng buyuklaridan birini yaratishga muyassar bo`ldilar, ya'ni misdan foydalanish, mehnat qurollari va qurol-yaroqlar yasashga bu metalldan o`tildi. Misdan yasalgan qurollar toshdan yasalganlari bilan barobar ishlatilishi davri eneolit - mis asri deb ataladi. Bu davr miloddan avvalgi 4-3-mingyilliklarga to`g`ri keladi. Tosh qurollarga nisbatan afzalliklariga qaramasdan, mis qurollar unchalik keng tarqalmadi. Odamlar misni qalayi, qo`rg`oshin bilan birga qo`shib eritib, bronza hosil etganlaridan so`ngra misga nisbatan mustahkam sun'iy metall keng tarqaldi. Metallurgiya rivoji kishilarning moddiy va ma'naviy madaniyatiga katta ta'sir ko`rsatdi. Mil. avv. IV mingyillikda Qadimgi Sharqda ilk shaharlar va davlatlar vujudga kela boshladi. O`rta Osiyo janubida sug`orma dehqonchilik vujudga keldi, xom g`ishtdan ko`p xonali uylar qurila boshlandi, idishlarni pishirish uchun kulolchilik xumdonlaridan foydalanishga kirishildi. Sopol idishlar hayvonlar, qushlar va o`simliksimon naqshlar (yaproqlar, gullar) bilan bezatiladigan bo`ldi. Bronza misga qaraganda ancha qattiqligi tufayli miloddan avvalgi III mingyillik o`rtalaridan boshlab asta-sekin mehnat qurollari, qurol-yaroqlar va zeb-ziynatlar tayyorlashda ishlatiluvchi asosiy materialga aylanib qoldi. Bronza mehnat qurollariga ega bo`lgan odamlar endi dala larga ancha durust ishlov berish va ekin maydonlarini kengaytirish imkonini qo`lga kiritdi, natijada ular ixtiyorida ortiqcha qishloq xo`jalik mashg`ulotlari va mahsulotlari vujudga keldi. Chorvachilik asta-sekin dehqonchilikdan ajralib chiqa boshladi. Janubda dehqonchilik, shimolda esa chorvachilik rivojlandi. Turli hududlarda odamlar termachilik va ovchilikdan dehqonchilik va chorvachilikka o`tdilar. Patrlarxatning boshlanishi. Ayol kishi urug`ni oziq-ovqat bilan ta'minlashda yetakchilik qilar ekan, matrlarxat davom etib keldi. Yer haydab ziroatchilik qilish, chorvachilik, hunarmandchilikning vujudga kelishi bilan urug`ni yetarli mahsulotlar bilan ta'minlash erkaklar qo`liga o`tdi. Ayollar uy xo`jaligi xususida g`amxo`rlik qila boshladilar. Endi urug`chilik oilasida erkaklar muhim o`rin tuta boshladi. Oila qurishda ayol erkak kishi oilasi urug`i ixtiyoriga o`tadi. Qarindoshchilik erkak nomi bilan belgilanadigan bo`ladi. Mil. avv. III mingyillikka kelib, patrlarxat davri boshlandi. Ota urug`iga o`tilishi patrlarxal oila shakllanishi bilan barobar kechdi. Bunday oila ota tomonidan yaqin qarindoshlarning bir necha avlodlaridan tashkil topgan edi. Patrlarxal oila - ota tomonidan yaqin qarindoshlarning bir necha avlodlaridan tashkil topgan oiladir. Bronza davri odamlarining manzilgohlari. Dehqonlarning qadimgi manzilgohlaridan biri Zarafshon daryosi havzasidagi Zamonbobo ko`li yaqinidan topilgan. Shuningdek, Turkmaniston (Oltintepa, Namozgoh) va Tojikiston (Sarazm) hududlarida eneolit va bronza asriga oid uy-joylar va turli buyumlar topilgan va o`rganilgan. Zamonbobo - Buxoro viloyati Qorako`l tumanidagi Zamonbobo ko`li bo`ylarida miloddan avvalgi II mingyillikda yashagan chorvadorlar va dehqonlarning qadimiy manzilgohi. Surxondaryo vodiysida, Sherobod yaqinidan arxeologlar qadimgi ziroatchilar manzilgohlaridan biri bo`lgan Sopollitepani topishdi. Qazishmalar davomida bu yerdan uy-joy, maishiy va xo`jalikbop xonalardan tarkib topgan paxsa imorat, sopol buyumlar, bronzadan yasalgan mehnat qurollari va zeb-ziynatlar yasalgan ustaxona qoldiqlari, shuningdek, yirik-yirik xumlarda saqlangan bug`doy va arpa doni topilgan. Bundan uch yarim ming yil muqaddam Surxon vohasida hozirgi Sheroboddan uncha uzoq bo`lmagan joyda Jarqo`ton manzilgohi vujudga kelgan edi. Sopollitepa- O`zbekiston janubidagi dehqonlarning miloddan avvalgi II ming yillik manzilgohidir. Jarqo`ton manzilgohi rejasida shaharning ilk alomatlari ko`zga tashlanadi. Jarqo`ton ikki qismga ajratilgan edi: qasr (hukmdor qarorgohi) va jamoa a'zolari, hunarmandlar va savdogarlarning arkni qurshab turgan uylari. Qasr ichida ibodatxona (ilk ibodatxona) bo`lgan. Bu davrga oid manzilgohlar Xorazm vohasida ham topilgan va o`rganilgan. Bronza davri manzilgohlari aholisi har xil hunarmandchiliklar, to`quvchilik, kulolchilikni rivoj toptirishda, zeb-ziynat buyumlari yasash, qurilish sohasida katta yutuqlarga erishgan edi. Bronza davrida odamlar kulolchilik charxi va g`ildirakni kashf etdilar. Shu tariqa ildamroq harakatlanish vositalari ham vujudga keldi. Sopollitepa manzilgohi markazidamiz. Bu qadimiy qishloq uch qator mudofaa devori bilan o`ralgan. Devorning qalinligi ikki metrgacha boradi. Tashqi devorni buzib, manzilgohga kirmoqchi bo`lgan dushmanlar tuzoqqa tushardilar. Manzilgoh mudofaachilari o`q va toshlar yomg`iri bilan ularni qarshi olardilar. Sopollitepaga yagona darvozadan kirilgan. U juda qattiq qo`riqlangan. Biz qishloqning sakkiz mahallasidan biridamiz. Barcha ko`chalar manzilgoh markazidagi maydonga olib borgan. Bu yerda savdo qilingan. Kulollar o`zlari yasagan uzun guldonlar, ko`za va xumchalarini chiqarib sotishgan. Ular kulollar charxida yasalgan. Ayollar oltin va jezdan yasalgan taqinchoq: sirg`a va munchoqlar, tumor va oynachalarni ko`zdan kechirganlar. Tikuvchilar rang-barang gazlamalarni ko`z-ko`z qilishardi. Chekkaroqda ziroatchi va chorvadorlar o`zlari yetishtirgan bug`doy, arpa, hayvon terilaridan yasalgan buyumlarini sotardilar. Ma'lum bo`ladiki, bronza davri aholisi hunarmandchilik, to`quvchilik, kulolchilik, zargarlik va quruvchilikda katta yutuqlarni qo`lga kiritganlar. Bronza davrida inson g`ildirakni ixtiro qiladi. Aholi qo`l tegirmon (yorg`uchoq), arava, charxpalak yasab, ulardan foydalanadigan bo`ladi. Yuk tashish vositalari vujudga keladi. Ammo bronza davri odamlarining hayoti tashvishda o`tardi. Ularning hayoti tabiat hodisalari, tasodiflarga bog`liq edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
