Mundarija: 6 – sinf tarix

B. Ya. Staviskiyning "Temir darvozadan janubroqda" kitobi: 1977.


39-40-§§. O`rta Osiyo aholisining yunon-makedon
istilochilariga qarshi kurashi
Makedoniyaning yuksalishi. Miloddan avvalgi IV asrda Filipp II Makedoniya podshosi bo`ldi. U kuchli armiya tuzdi. Mil. avv. 338-yilda Xeroneya yaqinida makedonlar yunonlar qo`shinini tor-mor etib tashladi. Ana shu jangda Filippning o`g`li navqiron Aleksandr alohida jasorat ko`rsatdi. Korinf shahrida yunon shaharlari elchilarining kengashi to`plandi. Unda Filipp Fors podsholigi ustiga yurish maqsadida yunonlar va makedonlar harbiy ittifoqini tuzishni taklif qildi. Filippning o`zi Sharqqa yurishni amalga oshira olmadi. Mil. avv. 336-yilda Filipp teatrga borganida saroy xizmatkorlaridan biri unga xanjar urdi. Aleksandr miloddan avvalgi 336-yilda Makedoniya podshosi bo`ladi. Shu yili u 20 yoshga to`lgan edi. Makedoniyalik Aleksandr g`ayriodatiy kuch-g`ayrat va jasorat sohibi bo`lgan, safdoshlari va qo`shinlari unga nihoyatda sadoqatli edi. Mil. avv. 334-yilda u Sharqqa yurish boshladi, bu yurish 10 yil davom etdi. Ana shu yurish davomida u Kichik Osiyo, Suriya, Misr, Eron va Hindistonda katta-katta hududlarni bosib oladi. Makedoniyalik Aleksandr ulkan hududda yunon madaniyati tarqalishiga imkon yaratish maqsadida bosib olingan shaharlarga yunonlarni joylashtirdi. Makedoniyalik Aleksandr yurishlarida qatnashgan tarixchi Aristobul ular haqida mufassal ma'lumotlar qoldirgan. O`rta Osiyo xalqlarining harbiy san`ati. Miloddan avvalgi VII-IV asrlarda O`rta Osiyo jangchilari nima bilan qurollangan edi? Jangchilar jangga sovut kiyib kirganlar, boshlarida dubulg`a bo`lgan. Xanjar va qilich bilan qurollanganlar. Jangovar oybolta va nayza ham ishlatganlar. Kamon o`qi va chopqilar temir va jezdan yasalgan. Jangchilar otda ham, piyoda ham jang qila olganlar. O`rta Osiyo xalqlari orasida xanjar "aqinak", jangovar oybolta esa "sagaris" deb nomlangan. Uzoq masofadan turib jang qilish quroli sifatida kamon o`qlaridan foydalanilgan. Jangovar otlar ustiga va ko`kragiga temirdan to`qilgan bargustvon yopilgan. Dushmanga qarshi hujumni suvoriylar boshlab berganlar. Ular ot choptirib kelayotib o`q-yoy, nayza yoki qilich bilan dushmanga hamla qilganlar. Suvoriylar boshqa bir taktikani ham qo`llaganlar: yolg`ondakam chekinishlari va boshqa tomondan dushmanni pistirmaga duchor qilishlari ham mumkin edi. Qal'a va shaharlarni himoya qilishda o`q-yoy va palaxmondan foydalanganlar. Tosh irg`itganlar, qaynab turgan suvni sochganlar. Mudofaa maqsadida tosh va pishgan g`isht guvalalardan ham foydalanilgan. Miloddan avvalgi VII-IV asrlarda Qiziltepa, Afrosiyob va Uzunqir singari shaharlar burj va borulari bo`lgan mustahkam devorlar bilan o`rab olingan edi. Devorlar tepasida kamonchilar uchun yo`laklar qurilgan. Devorlar sirtidagi burj va borularda ham kamonchilar qo`yilgan. Suv to`latilgan chuqur va keng xandaq qal'aga boradigan yo`lni to`sib turar edi. Makedoniyalik Aleksandrning istilochiligi. Miloddan avvalgi 330-yilda Makedoniyalik Aleksandr Qadimgi Fors davlatining Ahamoniylar suloiasidan bo`lgan so`nggi shohi Doro III qo`shinlarini tor-mor keltirdi. U Hindistonga yurish qilishdan oldin qo`shini orqasini xavfsizlantirish maqsadida Amudaryoning narigi tomonida yashovchi elatlarni bo`ysundirmoqchi bo`ladi. Birinchi bo`lib uning yo`lini to`sgan shahar Baqtriya poytaxti Baqtra (Zariasp) bo`ldi. Bu yerda satrap Ahamoniylar sulolasidan bo`lgan Bess edi. U Baqtra shahrini himoyachilarga tashlab, Amudaryoning narigi tarafiga qochgan edi. So`g`diyona mustaqilligicha turar edi. Makedoniyalik Aleksandr o`z ustozi, qadimgi yunon faylasufi Aristotelning Amudaryodan ikki podsho - Kir II va Doro I kechib o`tgani, ikkalasi ham mag`lubiyatga uchragani, shuning uchun u yurishga yaxshi tayyorgarlik ko`rishi lozimligi to`g`risidagi maslahatini yodda tutar edi. Maroqandaning bosib olinishi. Miloddan avvalgi 329-yilda Makedoniyalik Aleksandr qo`shinlari Amudaryodan o`ta boshladi. Aleksandrning jangchilari bu to`siqdan o`tib oldilar. Qo`shinlar qarshisida esa Nautaka (Qashqadaryo vohasining sharqiy qismi) va Maroqanda turar edi. Miloddan avvalgi 329-yilda Makedoniyalik Aleksandr qo`shinlari Maroqandani egalladi. Aleksandr qo`shinlarning bir qismini qoldirib, o`zi esa Kurushkat (Kiropolis) shahrini bosib olish uchun asosiy kuchlar bilan Sirdaryo qirg`oqlari sari siljiy boshladi. Rivoyatga ko`ra, bu shaharga fors shohi Kir II asos solgan ekan. So`g`diyona xalqi bosqinchilarga qarshi kurashga ko`tarildi. Tez orada so`g`diylarga baqtriyaliklar, sak va massagetlar qo`shiladilar. Qo`zg`olonga iste'dodli rahbar va qo`mondon Spitamen boshchilik qiladi. Ancha qo`shin to`plagan Spitamen Maroqandani qurshovga oldi. Aleksandr qamalda qolganlarga yordamga uch mingga yaqin jangchidan iborat qo`shin jo`natadi. Qadimda "Politimet" deb ham atalgan Zarafshon daryosi bo`yida makedonlarga pistirma qo`ygan Spitamen dushman guruhini tamomila qirib tashlaydi. Shunda Aleksandrning o`zi qo`zg`olonni bostirishga otlanadi. Yunonlarning katta kuchlari yaqinlashib kelayotganidan xabar topgan Spitamen qamalni to`xtatadi, o`z qo`shinlarini sahro sari boshlab ketadi. Saklar va massagetlarga qarshi kurash uchun Aleksandr Sirdaryo bo`yida, Xo`jand yaqinida bir tayanch manzili barpo etish to`g`risida buyruq beradi. Bu qal'a Aleksandriya Esxata (Uzoqdagi Aleksandriya) deb ataldi. Aleksandr Maroqandada garnizon - maxsus harbiy qo`shin qoldirib, asosiy qo`shinlari bilan qishlov uchun Zariasp (Baqtriya)ga jo`nadi. o`sha yilning bahorida Aleksandr qo`zg`olonni bostirish chorasini ko`radi. o`z lashkarlarini uch qismga bo`lib, So`g`diyonaning u boshidan bu boshigacha kezib chiqadi va tinch aholining 120 ming nafarini qirib tashlaydi. Mil. avv. 328-yil kuzida Spitamenning Aleksandr bilan hal qiluvchi jangi bo`lib o`tdi. Kuchlar teng bo`lmaganidan Spitamen yengilib, tag`in cho`lga chekinadi. o`sha yerda ko`chmanchi qabilalar boshliqlari xoinlarcha uni o`ldiradilar. Kurashning davomi. Spitamenning o`limi so`g`diylar va baqtriyaliklar irodasini buka olmadi. Xoriyen va Okslartning Hisor tog`larida joylashgan tog` qal'alarini qo`lga kiritib, Aleksandr Okslartning qizi Ravshanakka uylanadi. Shunday qilib, Makedoniyalik Aleksandr e'tiborli so`g`d qabilasi boshliqlaridan biri bilan qarindosh tutinadi. O`rta Osiyo yerlarini bosib olish uchun Aleksandr deyarli uch yil urindi, biroq uncha katta bo`lmagan hududni: Marg`iyona, Baqtriya, So`g`diyona va hozirgi Bekobod va Xo`janddan iborat Sirdaryo bo`ylarini bo`ysundirishga muvaffaq bo`ldi. Xorazm, Toshkent vohasi va Farg`ona mustaqilligicha qoldi. Spitamen qo`zg`oloni bostirilishiga qaramay, yunon-makedon qo`shinlari birinchi bor qator mag`lubiyatlarga uchradilar. Bosqin oqibatlari. Yunon-makedon qo`shinlarining bosqinchilik yurishlari O`rta Osiyo yerlarini xarobazorga aylantirdi, aholining katta qismi qirilib ketdi, ko`plab shaharlar vayron etildi. Yunon tarixchilarining yozishicha, Makedoniyalik Aleksandr O`rta Osiyoda 12 ta shahar qurdirgan. Bu shaharlar uning nomi bilan Oksdagi Aleksandriya, Aleksandriya Esxata, Marg`iyona Aleksandriyasi va hokazo tarzida atalgan. Ularning ba'zilari vayron etilgan So`g`diyona va Baqtriya shaharlari o`rnida, boshqalari esa tayanch qal'alari sifatida yangidan qurilgan. Bu shaharlarda yunon-makedon piyoda va otliq askarlari joylashdi. Mil. avv. 324-yildan boshlab bu askarlarning siyraklashgan saflari Makedoniya tartibida qurollantirilgan Baqtriya va So`g`diyona yoshlari hisobiga to`ldiriladi. Bora-bora hunarmandchilik va savdo qayta tiklandi. Mahalliy va yunon madaniyatlari an'analari o`zaro omuxta bo`la bordi. Shu asosda O`rta Osiyoda Yunon-Baqtriya va Parfiya singari antik davlatlar taraqqiy etadi.
Qasos
Iskandarning shavkatli jangchilari Zarafshon daryosiga olib boradigan yo`ldan chang-to`zon ko`tarib, sahro jonivorlarini qo`rqitganicha sudralib kelardi. Ular o`zlari uchun odatiy ishga aylanib qolgan bosish, o`ldirish va g`alaba sari oshiqishardi. Avvaliga ular birovlar hukmiga ko`ra, keyinchalik odatga va hunarga aylangan chopish, yanchishlarsiz tura olmaydigan bo`lib qoldilar. Urushlar ularni qo`pollashtirgan; rahm-shafqat va inson zotiga nisbatan mehr-u muruvvatdan begonalashtirgan, tabiatning insonlarga ato etgan ezguliklaridan yirqlashtirgan edi. Ular yo`llarida uchragan obod shahr-u qishloqlarni vayron etib, ajal urug`ini sepib, o`zlaridan shaharlar o`rnida vayronalar, birovlarning ota-onalari, farzandlarining murdalarini qoldirar ekanlar, g`alaba qildik, deya o`zlaricha tantana qilardilar. Biroq surunkali g`alabalar oqibatida ularni dahshatli intiqom kutardi. Shon-shuhratga odatlanib qolgan ellinlarning bu gap xayoliga ham kelmasdi. Ular o`z o`rgangan ishlariga shoshgancha yelib kelar edilar. G`alaba sadolari yangradi. ... To`satdan o`q-yoylar ovozi "tiring"lab qoldi. Butalar orasidan kamon o`qlari vizillagancha chaqirilmagan "mehmon"lar badaniga sanchila boshladi. Dog`uli yov to`satdan hujum uyushtirdi. Makedonlar dahshatdan tong qotdilar. Yana pistirma!.. Sarkarda Karanning buyruq aralash baqirig`i kor qilmadi. Makedonlar qo`rquvdan ixtiyorlarini qo`ldan berib qochishga tutindilar, biroq shundoqqina yonlaridagi qamishzor orasidan dushman piyodalari chiqib, oyboltalarini ustalik bilan ishga soldilar, g`animlarini yer tishlata boshladilar. Frakiyalik, agrian, peon, makedon, fessaliyalik va illiriyaliklardan ikki ming nafarining murdalari Zarafshon bo`yi va daryo orolchasida qoldi. Intiqom soati o`zini kuttirmadi. Halok bo`lgan jangchilarni Olimp tog`idagi xudolar ham ellinlar armiyasi safiga qaytarishga ojiz qoldilar. Bu ulkan mag`lubiyat yunon-makedon qo`shinlarining yengilmasligi haqidagi aqidani chippakka chiqardi. Spitamen o`z muvaffaqiyatiga rivoj berib, makedonlar qoldiqlarini Maroqanda qal'asiga kirib olib, mudofaa choralarini ko`rishga majbur etdi... Osiyoliklarning suvoriylari makedonlar ustiga ot qo`ydilar. Krater hujum qilib kelayotgan suvoriylarga qarshi toshotar qurollarini ishga soldi. Otilgan yuzlab toshlar otliqlar safiga shikast yetkazdi. Qo`rqib qolgan otlar kishnab, pishqirganlaricha ag`darilib tusha boshladilar. Ajabo, suvoriylar o`zlarini yo`qotib qo`yinadilar. Otlaridan sakrab tushib, o`zlarini darhol jangga shaylardilar. Fessaliya otliqlari Baqtriya suvoriylari qanotiga hujum qildilar. Baqtriyaliklar chekindilar. Dunyoning eng sara otliqlari hisoblangan Fessaliya jangchilari zarbasiga osiyoliklar dosh bera olmadi. Kraterning ko`ngli joyiga tushdi. Fessaliya otliqlari dushmanning urush san'atlarini bir dam xayoldan chiqarib, ularni ta'qib etishda davom qildilar. Hatto otda shamoldek yelib ketayotganda ham saklar, baqtriyaliklar bexato ota olishlari ko`p janglarda ularni lol qoldirgan edi. Bu saboqni ular unutdilar. Ellinlar Geraklni yer yuzining eng mohir yoyandozi deb hisoblar edilar. Oksning o`ng sohili yoyandozlari tillarda doston bo`lgan o`sha qahramonni ham dog`da qoldirdilar... Ilg`or to`da jangchilari bexosdan dahshatga tushib, "Pistirma!", "Pistirma!" deya baqirishib, sarosimaga tushdi. Dushman ularga hech kutilmagan joydan hujum qildi. Makedonlar safi o`zini o`nglab olishga ulgurolmadi. Qoyalar tepasidan xarsang toshlar ular boshiga do`ldek yog`ila boshladi; to`rt tarafdan birinjiy (bronza) paykonli o`q yog`ila boshladi. So`g`dlar hujumi shu darajada yashin tezligida sodir bo`ldiki, ilg`or qismning aksari jangchilari bu kutilmagan zarbadan halok bo`ldilar... Makedonlar toshotar qurol (katapult)lar yordamidagina so`g`dlarni chekinishga majbur qildilar. Ptolomey jang maydonidan yarador so`g`diylarni topib keltirishni buyurdi. Lekin bundaylarni topisha olmadi. Jonsiz so`g`diylar esa sarkardaga Aleksandr lashkariga hujum qilishga ularni nima majbur qilgani haqida so`zlayolmas edilar. Vaholanki, Ptolomeyning o`zi bu gapning fahmiga allaqachon yetgan edi. U barcha murdalarni to`plab, jangda o`ldirilgan Aleksandr jangchilari yoniga terishlarini buyurdi. Ellinlar murdalarining har qirqtasiga uch nafardan shahid ketgan so`g`dlar to`g`ri keldi. Ptolomeyning yo`qotishlari katta bo`ldi. Makedonlar Persepoldan to Amudaryogacha qilgan zafarli yurishlarida bunchalik ko`p jangchi yo`qotmagan edilar. Erishilgan g`alaba mag`lubiyat bilan barobar edi. Biroq, shon-shuhratgagina ko`nikkan yunon-makedonlar buning fahmiga yetolgan emas edilar...