Mundarija: 6 – sinf tarix

26-27-§§. Qadimgi Yunoniston ravnaqi
Yunon shaharlari. Miloddan avvalgi IX-VII asrlarda dehqonchilik va hunarmand chilik rivoj topishi bilan manzilgohlar va shaharlar soni ham ortib boradi. Yunon shaharlarining ko`pchiligi bir qancha manzilgohlar birlashishi yo`li bilan tashkil topadi. Bunday shaharlar va ularning tevaragida joylashgan qishloqlar shahar-davlatlarni vujudga keltiradi. Afina va Sparta davlatlari eng yiriklari bo`lgan. "Polis" deb atalgan barcha shahar-davlatlar o`z armiyasiga ega bo`lgan (yunoncha "polis" so`zi "shahar" ma'nosini anglatadi). Polislar bir-birlari bilan tez-tez jang qilib turar, shuning uchun ham askarlarga ta'lim-tarbiya berish va durust qurollantirishga intilar edi. Armiyaning asosini og`ir qurollangan askarlar - goplitlar tashkil etgan. Ular to`rtburchak shaklini yuzaga keltiruvchi bir-biriga tiqilib olgan qatorlar bilan jang qilishgan. Jangovar safga shu tariqa tizilish esa falanga deb atalgan. Mabodo oldinda borayotgan goplit o`ldirilsa, uning ortida turgan jangchi halok bo`lgan askar o`rnini egallagan. Askarlar qilichlar va nayzalar bilan qurollangan, ularni bronza va teridan yasalgan ko`krak sovuti va teri qoplangan yog`ochdan yasalgan qalqon himoya qilar edi. Boshni esa bronzadan yasalgan qattiq dubulg`a muhofaza qilgan. Afina davlati. O`rta Yunonistonning janubi sharqiy qismida tog`lik Attika viloyati joylashgan yarimorol mavjud edi. Mil. avv. II mingyillikda Attikaning g`arbiy qismida yunonlar "Akropol", ya'ni "Yuqori shahar" deb atalgan qal'a quradilar. Bora-bora Akropol tevaragiga odamlar ko`chib kelib o`rnasha boshladilar, shu tariqa Afina shahri dunyoga keldi. Attika aholisi uch katta guruhga bo`lingan edi, jumladan: qullar, ajnabiylar (meteklar) va fuqarolar. Otasi va onasi ozod afinalik bo`lgan erkaklargina Afina fuqarosi bo`la olar edi. Afina davlati fuqarosi bo`lish nafaqat faxrli, qolaversa foydali edi, negaki miloddan avvalgi V asrdan boshlab davlat organlarida ishlashga muayyan haq to`lana boshladi. Faqat fuqarolar barcha huquqlardan foydalanardilar. Fuqarolar shuningdek og`ir mehnat va salomatlikka zarar yetkazuvchi ishlardan ozod qilingan edilar. Forslar ustidan g`alaba qozonilganidan keyin quldorlar qullar hayotini qadrlamay qo`yishdi, chunki ular shu qadar ko`payib ketganki, arzimas pulga sotilar edi. Kumush konlari mahsuloti va tuz qazib olish Afina davlatiga katta daromad keltirar edi. Bundan tashqari, Afina dengiz ittifoqi mustahkamlanishi bilan dengiz savdosi ham rivoj topdi. Afinaning asosiy portiga aylangan Pirey bandargohidan mamlakatga minglab qullar va xilma-xil tovarlar keltirilar edi. Afina dengiz ittifoqi g`aznasi Afina shahrida joylashgan, shahar hukmdorlari undan o`z ixtiyoriga ko`ra foydalanar edi. Afinada ta`lim. Afinada davlat maktablari bo`lmagan. Ota-onalar o z bolalarini o`qitish uchun pedagogga. haq to`lashar edi (yunonchadan "pedagog" so`zi "bolani yo`lda kuzatib boruvchi" ma'nosini anglatadi). Qonun bo`yicha faqat o`g`il bolalar uchun ta'lim olish majburiy edi. Yetti yoshdan boshlab bolalarga yozuv va hisob o`rgatilgan. Metall tayoqcha - stil bilan mum surkalgan taxtachalarga harflarni yozishardi. Aksariyat fuqarolar uchun ta'lim shundangina iborat edi. Puldor ota-onalarning farzandlari esa palestrlarda tahsilni davom ettirishardi. Palestrda adabiyot o`qitilar, she'r yozish va musiqa o`rgatilar edi. O`g`il bolalar 14 yoshdan gimnastika bilan shug`ullanardilar. Ayni mahalda ularga kurash, nayza va disk uloqtirish, uzunlikka va balandlikka sakrash hamda yugurish ham o`rgati
lardi. o`spirinlar shuningdek mushtlashuv janglari, harbiy ishlar va otda salt yurishni o`rganishgan. Palestrlarda mashhur haykaltaroshlar ishlagan haykallar turgan. Masalan, palestrlardan birida Mironning "Diskobol" (Disk irg`ituvchi) va Polikletning "Nayzabardor" degan haykallari o`rnatilgan. Haykal vositasida yigit kishi qanday bo`lishi - kuchli, jismonan barkamol va o`z vatani himoyasiga shay turishi kerakligi uqtirilgan. Afinada oliy ma'lumot beradigan o`quv yurtlari ham bo`lgan. Ammo ularda faqat o`ta boy ota-onalar farzandlarigina o`qish imkoniyatiga ega bo`lishgan. Bunday ta'lim muassasalarida astronomiya, geometriya, geografiya, tarix o`qitilardi. Ta'lim olish muddati 3-4 yil davom etgan. Ana shundan keyin davlatda ma'lum bir lavozimni egallash imkoniyati vujudga kelgan. Sparta. Miloddan avvalgi XII asrda Janubiy Yunoniston (Lakonika) hududiga ko`chmanchi doriylar qabilasi bostirib kirdi. Ular mahalliy qabilalarni bo`ysundirib, Sparta davlatiga asos soldilar. Mil. avv. VIII asrda ular Meseniyani ham bo`ystindirdilar. Sparta eng yirik yunon davlatlaridan biriga aylandi. Boshqa yunon davlatlaridan farqli o`laroq, spartaliklar qulga aylantirgan ilotlar ham aslida yunonlar bo`lib, ular bilan bir tilda so`zlashar edi. Ilotlar qo`ldan ketgan ozodlik va yerlari uchun kurashni hech mahal to`xtatmadilar. Miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda qullar soni uncha ko`p bo`lmagan Afinadan farqli o`laroq Spartada qulga aylantirilgan aholi ko`pchilikni tashkil etar, ular ham spartaliklardan qattiq nafratlanar edi. Bunday sharoitda o`z hukmdorligini faqat birlashgan kuchli davlat tashkil etish bilan saqlab qolish iloji bo`lgan. Shuning uchun ham spartaliklar o`z davlatida alohida shart-sharoitlar yaratdilar: hamma amal qilishi lozim bo`lgan qat`iy intizom va aniq-raso rejalashtirilgan turmush tarzi hamda yengilganlarga qarshi shafqatsiz zo`ravonlik. Sparta urushga tayyorgarlik ko`rayotgan bir shaharga o`xshab qolgan. Ko`chalarda safda yurib kelayotgan spartaliklarni ko`rish va harbiy qo`shiqlarni eshitish mumkin edi. Ajnabiylar Spartaga kiritilmagan. Ajnabiylar ham Spartaga unchalik oshiqishmagan - savdo-sotiq sust rivojlangan, san'at asarlari, chiroyli ibodatxonalar va turar joy binolari ham yo`q edi. Hamma uylar bir-biriga o`xshar, Afinadagi kabi, ajnabiylarni lol qoldirguvchi favvoralar va haykallar ham bo`lmagan. Yalpi harbiy tayyorgarlik madaniyatdagi yo`qotishlar bo`lib qaytdi. Spartada faylasuflar ham, rassomlar ham, olimlar ham qolmagandi. Ilotlar mamlakat bo`ylab joylashgan kichik-kichik qishloqlarda yashar edilar, alohida spartaliklarmas, butun boshli davlatning mulki hisoblanardilar. Ilotlar alohida spartaliklar oilasi yeriga ishlov berar, chorvani boqar va boshqa ko`plab majburiyatlarni bajarar edilar. Spartaliklar esa faqat jangchi edilar. Ular dehqonchilik bilan ham, chorvachilik bilan ham shug`ullanmasdi. Ular hech qachon quroldan yiroqlashmasdilar. Illotlardan tashqari, Spartada to`la-to`kis huquqlarga ega bo`lmagan fuqarolar - periyeklar ham yashardi. Ular shaxsan ozod kishilar bo`lsada, Xalq kengashida ishtirok eta olmas, armiyada xizmat qilolmas edilarl Ajnabiylar Spartaga kiritilmagani bois savdo-sotiq bilan shug`ullangan periyeklargina ular bilan muloqotda bo`lar edi. Qadimgi Spartada kuchli va chidamli odamlar qadrlanar edi. Bolalar ancha qattiq sharoitda voyaga yetishgan. Boshidan mustaqillikka o`rgatish maqsadida ularni deyarli boqishmasdi. Bolalar o`zlariga yegulikni topishga majbur etilgandilar. Bunday sharoitda bolalarning o`g`rilik qilishdan boshqa chorasi qolmasdi. Sparta maktablarida bolalarni harbiy ishlarga o`rgatishar, ularni kuchli va chidamli etib tarbiyalashardi. Spartalik ayollarni ham jismoniy mashqlar bilan shug`ullanishga majbur qilishgan. Ayollar ham mashq qilar, sport musobaqalarida bir-birlari bilan bahslashar edi. Yangi hududlarni o`zlashtirish sabablari. Qadimgi Yunonistonda zodagonlardan qarzdor bo`lib qolgan, o`z yer va mulkiga ega bo`lmagan ko`plab kishilar, shuningdek, boshpanasiz yupun va och odamlar paydo bo`la boshladi. Ular nima bilan mashg`ul bo`lishi, oilani qanday boqishi kerak edi? Ulardan ko`pchiligi vatanni tark etishga, begona yurtlarda omadini sinab ko`rishga majbur bo`lgan edi. Yunon savdogarlari kemalarda dengiz ortidagi o`lkalarga tez-tez borib turardilar. Ular o`rtayer dengizi sohillarida egasiz yotgan serunum yerlar haqida zavq-shavq bilan hikoya qilib berardilar. Kasodga uchragan dehqonlar safarga chiqishga hozirlana boshlaydilar. Bir necha yuzlab, asosan qashshoq va yersiz dehqonlar to`planishadi. Kemani tayyorlashda ularga davlatning o`zi yordam beradi, negaki oldinda olis va mashaqqatli yo`l turar edi. Shahar ma'murlari ko`chib ketayotganlarga yordam berdilar. Ular yo`lga jo`nab ketayotganlarga dudlama baliq, un, zaytun yog`i, mehnat qurollari va zaxira yelkanlar berishdi. Shuningdek, dengiz yo`llarini yaxshi biladigan va ko`chib ketayotganlar boradigan joylarda bo`lib qaytgan yo`l ko`rsatuvchi ham ajratildi. Badavlat quldorlar norozi odamlarning hammasi Yunonistonni umrbod tark etishi uchun odam larni ko`chirishga katta mablag` sarflashga qarshi emasdilar.Jo`nab ketish oldidan yunonlar xudolarga qurbonliklar bag`ishlashgan. o`zlari bilan birga loy surtilgan qamishdan to`qilgan savatchalarda olov ham olishgan edi. Yo`l bo`yi uni asrab borishadi va unga yangi o`choq ham qurib berishadi. Bu qadrdon o`choq olovi edi, bu olov ularni haddan tashqari uzun va sovuq qish kechalarida isitadi. Olov ayni mahalda ular umrbod tark etgan vatanning bir parchasi ham edi. Yunon koloniyalarining tashkil topishi. Yunonistondan ko`chib kelganlar Sitsiliya oroli sohili va Apennin yarimoroli janubiga o`rnashdilar. Avvaliga yunonlar bu hududda savdogarlar sifatida paydo bo`lishgan. Ularning manzilgohlari O`rtayer va Qora dengiz bo`ylarida ham vujudga keldi. Asta-sekin yunonlarning vaqtinchalik manzilgohlari Yunoniston shahar-davlatlariga o`xshab ketuvchi doimiy maskanlarga aylanib bordi. Bu shaharlarda savdo-sotiq va hunarmandchilik ravnaq topdi. Ko`chib kelgan yunonlar o`z hukumatini tuzdilar, lashkar tashkil qildilar va o`z qonunlarini chiqardilar. Deyarli barcha koloniyalar mustaqil quldorlik davlati bo`lgan. Ularning aholisi Yunoniston shahar lari - polislari bilan doimiy aloqada bo`lgan. Yunonlar o`zini yagona xalq - ellinlar deya his etishar, o`z vatanini esa Ellada deya atashar edi. Yunonlar o`zlarini "varvarlar"ga qarshi qo`yishardi, ular o`zlashti rilgan yerlar tevaragida yashovchi yunon bo`lmagan xalqlarni shunday nom bilan atashardi. Ommaviy ko`chib joylashish va koloniyalar tashkil etish miloddan avvalgi VII asrdan to VI asrlarcha davom etdi. Bu davr tarixda Buyuk yunon koloniyalashtirishi nomini olgan. Qora dengiz sohillarida Olviya, Xersones, Pantikapey, Tanais, Fasis, Trapezund va boshqa yirik koloniyalar vujudga keldi. o`rtayer dengizi sohillarida yuzdan ziyod yunon koloniyalari tashkil topdi. Buyuk yunon kolo niyalashtirishi miloddan avvalgi VIII-VI asrlarda davom etdi. Yangi mamlakatlar bilan tanishuv yunon madaniyatini boyitdi. Masalan, miloddan avvalgi VIII asrda Yunonistonda Finikiya alifbosiga asos langan yangi yozuv vujudga keldi. Alifbo 24 ta harfdan iborat bo`lgan. Ular orasida unli harflar paydo bo`ldi. Koloniyalar va yunon shaharlari o`rtasidagi mahsulot ayirboshlash, savdo-sotiq va hunarmandchilik ravnaq topishiga asos yaratdi. Elladaga g`alla, metallar va qullar keltiri lar edi. Koloniyalarga esa sotish uchun vino, zaytun yog`i, kulolchilik buyumlari, temirchilar va zargarlar yasagan buyumlar keltirar edilar.