Мундарижа 1-боб: Қадимги давр мусиқий таълим ва тарбиянинг тур ва шакллари

1.4.Ўзбек мусиқий педагогиканинг комил инсон таълим-тарбиясида тутган ўрни
Ёш авлодга таълим-тарбия бериш мазмун-моҳияти ва услубияти даврлар ривожланишида тараққий этиб келганлигини назарда тутмасдан туриб, ўқувчиларни ўқитиш режа ва дастурини тузиб бўлмайди. Таълим-тарбия бу биринчи навбатда ҳаётий тажрибани бир авлоддан кейинги авлодга тақдим этишдир. Ўзбек халқининг бу соҳадаги тажрибаси жуда бой. Ҳозирги замон педагогика фани таълим-тарбияга оид ота-боболаримизнинг фикр ва ғояларни ўзлаштиришга, халқ педагогикаси манбаларни, миллий урф-одатлар ва қадриятларни ўрганишга ҳам хизмат қилади. Шуни таъкидлаш лозимки, ўзбек халқининг ниҳоятда бой маданий-маънавий мероси ўсаётган ёш авлод таълим-тарбиясида бузилмас пойдевор вазифасини ўтайди. Таълим-тарбияни ўрганар эканмиз, у жуда қадимий жараён эканлигини инсоният бутун ҳаёти давомида у биланн шуғулланганлигига ишонч ҳосил қиламиз. Бу жараёнда аждодларимиз тарбиявий таъсирининг самарали йўл усуллари ва манбаларини қидириб ҳаётга тадбиқ қила оладиган ёш авлодга бағишлаганлар. Бунинг натижасида тарбия ҳақидаги ғоялар, назария ва тавсиялар пайдо бўла бошлаган. Бу педагогика фанининг пайдо бўлишига олиб келган.
Ўсиб келаётган ёш авлоднинг таълим-тарбияси жамиятимиз тараққиётининг муҳим омилидир. Бунинг ижтимоий функцияси авлоддан авлодга оилавий, мехнат, ижтимоий ва сиёсий тажрибани ўтказиши билан яққол кўринади. Бу тажриба маданият, мусиқа, санъат, илм, тил, маърифат, ғоя орқали ва одоб-ахлоқ қоидалари билан ифодалаб берилади. Ҳар бир давлат тизими, ижтимоий муносабатлар, инсоният истиқболи, унинг ҳаёт ва турмуш даражаси санъат ва маданият тараққиёти билан бевосита боғлиқдир.
Таълим-тарбия инсон жамияти пайдо бўлиши билан бошланди ва ривожланиб борди. Кўп асрлар илгари Ўзбекистон хозирги ҳудудида ибтидоий жамоа-уруғчилик тузуми даврдаги боланинг таълим-тарбияси оилада (қиз-болалар аёлларнинг, ўғил-болалар вояга етишлари билан эркаклар кўригида), жамоа, меҳнат ва ов масканларида бўлиб ўтар эди. Ёш бола туғулиши биланоқ ота-она парвариши орқали атроф-муҳит, одамлар билан муносабат ва мулоқот, меҳнат билан танишади. Турмуш ва меҳнат фаолияти бошланиши билан ҳалол меҳнат билан озиқ-овқат топиши, ишлаб чиқариш тажрибаси каби кўникмаларини ўзлаштиради. Шу жараёнда болада ақлий, руҳий ва жисмоний камолот, маънавият ва маданият, одоб ва ахлоқий қарашлар шаклланади ва ривожланади. Меҳнатда бола деҳқончилик, чорвачилик, уй, меҳнат ва ов учун қуролларни ишлаб чиқаришларни ўзига ўзлаштириб олади ва шу билан тарбияланади. Ёшларга ўргатилган меҳнат кўникма ва малакалари уларни табиат фожиаларидан ўзини ва оила аъзоларини сақлаш, ердан яхши ҳосил олиш, чорвани ўстириш ва кўпайтириш, овда кучли, чаққон ва эпчил бўлиш, жамоаси билан биргаликда қийинчиликларни ўташ, яъни яхши яшаш учун бор кучи ва ақлини ишга солиш керак бўлса, курашишга тайёрланар ва бинобарин, ақл-идроқли, қобилиятли, хушмуомала ва одобли бўлиб ўсишларига хизмат қиларди.
Ўзбек халқи ҳаёт ва меҳнат жараёнида, борлиқдаги нарсалар ва вазият-ходисаларга муносабатлари асосида ўз дунёқараши, қадриятлари ва ақидаларига таяниб муҳим фалсафа ва педагогик фикр ва ғояларини халқ оғзаки ижоди асарларига киритган. Бу илк фикрлар “Алпомиш”, “Гўрўғли”, “Рустам-достон”, “Барчиной”, “Фарход” мифологик достонларда ифодаланган. Халқ ижоди бўлмиш бу достонлар халқ педагогикасидан ўзбек миллатининг ёш авлодни ҳаётга тайёрлашда қўллаган восита ва усулларни, тадбир шакллари, ўзига хос урф-одати ва анъаналари таълим-тарбия қоидалари ва хаётий тажрибасини мужассамлаштиради. Шу жиҳатдан, бу достонлар ёшларни давр талабларига мувофиқ одамизот қилиб етиштиришда, таълим-тарбия ишларини амалга оширишда қўллаган қонуният, тамойил, усул, восита ва тажрибалар мажмуаларидир.
Ўзбек халқ педагогикаси ҳали мактаб ва мақсадли ўқитиш бўлмаган, педагогика фан сифатида шаклланмаган даврдаёқ оила ва атрофдаги жамият орқали ёш болаларда ақл-идроқ, одоб-ахлоқ, меҳнатсеварлик, удда-буронлик, истеъдодлик, жисмоний ва руҳий саломатликка таяниш, жанговарлик, инсонпарварлик, меҳр-шиддатлилик, дўстлик хислатларини шакллантириш ва кучайтириш усуллари ҳаётий тажрибадан келиб чиқиб пайдо бўлди ва ривожланди. Одамлар ўша пайтда ҳам билганки инсоният бу дунёда қолиши учун вахшийлик, қонҳўрлик, ўғрилик, уруш ва можаро, одамизотни қийнаш билан мутлақо эришиб бўлмайди, балки шу учун тинчлик, виждонийлик, инсонпарварлик, ҳалол меҳнат керак. Халқ педагогикасидан келиб чиққан миллий урф-одат ва анъаналаримиз жамоа аҳлининг ўз-ўзини англашига, ижтимоий бурчини бажаришига, ҳар бир ақли бор инсон шахс бўлишига ижобий таъсир этади. Халқимиз ҳаёт кечириши, тинчликни сақлаш ва соғлом, касбга эга, мехнатсевар авлодни ўстиришига хатти-харакатлари йўл-йўриқларимизни билиб олишларамизга асосий омил бўлади.
Тарихга назар ташлар эканмиз, таълим-тарбия ҳақидаги ғоялар эрамиздан олдинги VI асрда шаклланганлиги ҳақида маълумотлар мавжуд. Кейинги даврларда педагогик ғояларнинг шаклланишида зардуштийлик таълимоти, буюк педагогик фикрлар ўзбек халкимизнинг “Авесто” муқаддас китобида ҳам ифодаланган ва қимматли фикрлар талқин этилган. Ислом динидан аввалги даврда Ўрта Осиё худудида зардуштийлик динининг халқимизга нисбатан таъсири кучли эди. Зардуштийлик дини ўша даврдаги Ўрта Осиё давлатлар ижтимоий-сиёсий тузуми, халқ маданияти, жамият урф-одат ва қадриятлари, инсон маънавияти ва таълим-тарбияси масалаларини акс эттирди, ёш авлод турмуш тарзи ва феъл-атворининг муҳим йўналишларини белгилади. Зардуштийлик оташпарвар динининг “Авесто” муқаддас китоби қадимги Хоразм воҳасида пайдо бўлган. “Авесто”да “яхши” ва “ёмон” ходиса, вазият, харакат ва юриш-туришлар ҳақида гап боради. Зардуштийлик худо Ахура-Мазда одамзотни поклик, яхшилик, ҳалол меҳнат, осойишталикка чақиради ва шуларни қилиш учун ҳар бир хохлаган инсонга вазият ва имкон яратади ва ёрдам беради. Зардуштийлик иккинчи худоси Анхра-Манью эса аксинча ёмонликка чақиради ва одаларнинг ярамас ишлари ва харакатларига асос солади. Икки худо ва шулар билан яхшилик ва ёмонлик, ҳақиқат ва ёлғон, ҳаёт ва мамот, поклик ва нопоклик, ҳалоллик ва ифлослик, раҳм-шавқат ва бағритошлик орасида абадул-абад кураш умрибод ўтади. Зардуштийлик динига сиғинганларни “Авесто” экин ерларни парвариш қилиш ва кўпайтириш, сув ва шудгор жойларни асраб-авайлаш, уй-жой қуриш, уйни олов, бола-чақа, мехнат қуроллари, уй ҳайвон ва қушлари, ош-қозон, идиш-товоқ билан тўлдириш, атрофни гул, ўсимлик ва мева дарахтлар билан ободон қилишга чақиради. “Авесто” фақат одам эмас, балки бир ховуч тупроқ, бир қултум сув, бир нафаслик ҳаво ҳам муқаддас деб хисоблайди. “Авесто”да она еримизнинг дарёлару-боғлар, тоғлару-булоқлар, кўлу-саҳролар, бутун ҳайвонот ва ўсимлик дунёси худомиздан одамизотга бузиш ва тор-мор қилиш учун эмас, балки уларни сақлаш, эзозлаш ва дунёни янада гўзал бунёд қилишга чорлайди.
Ҳар бир инсон жамоа ичида ўзининг тутган ижобий ўрни ва ҳаётида тутилган йўли бўлиши даркор. Ўзининг кайфияти ва саломатлиги бўйича эса уларни сақлаш амалий чораларни кўриш, озодалик ва жисмоний тарбияга риоя қилиш, кийим, уй ва иш жойини тозаликда тутиш, нопок жойларга бормаслик ва нопок нарсаларга тегмаслик, бузилган овқатларни емасликка ҳамма вақт хабардор бўлиши керак. Зардуштийлик ҳар нарса, вазият, ходисада одам ўзининг бунёдкорлик, инсонпарварлик, раҳм-шавқатлик ва хушмуомалалигини кўрсатишига чақиради. “Авесто”да дунёнинг яратилиши, инсоннинг камол топиши, эзгулик учун ёвуз кучлар билан кураши, эркинлик ва ижодкорлик йўлидаги орзулари ўз ифодасини топган.
“Авесто” авлоддан-авлодга мерос қолдирган маънавий қадриятларимизнинг нодир намунасидир. Унда ўтган аждодларимизнинг ҳаёт ва меҳнат, инсоннинг аҳлоқ-одоби, бахт ва гўзаллик, ҳурмат ва адолат тўғрисидаги фалсафий ва педагогик мушоҳадалари ўз ифодасини топган.

“Авесто”да таъқидланган инсоннинг асосий сифатлари