Мундарижа 1-боб: Қадимги давр мусиқий таълим ва тарбиянинг тур ва шакллари

1.3. Ўзбек мусиқасининг таркиб топиш қадриятлари.
Ислом бадиий ва илмий ижодиётга ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Ушбу феноменни тафаккур этиш, доимо ўзига хос муаммоли масала бўлиб келган. Аммо, шундай бўлса-да бу ҳақда мавжуд манбаларга асосланган ҳолда фикрлар (илмий фаразлар, тахминлар) билдирилган ва ёзилган. Ҳар бир тегишли манбада анъанавий мусулмон маданияти ўзига хос тарзда талқин этилган. Ислом ва мусиқа муаммоларини чуқур ўрганишда баъзан манбалар ва материалларнинг талаб даражасида эмаслиги (яъни, масалалар эчимига қониқарли жавоб берувчи маълумотларнинг етишмаслиги) ҳам бу мавзуни атрофлича ёритиш мураккаблаштиради.
Ислом ва мусиқа муаммоси икки йўналишда ўрганилиши мумкин. Биринчиси “расмий” Ислом, яъни мазҳаблари ва талқинлари, иккинчиси эса дин ичида вужудга келган тасаввуф оқимидир. Ана шу икки дунё миқёсида мусиқа турли бадиий ва фалсафий-естетик шаклларга эга бўлди. Бунда мусиқа шаклларининг кўлами, мусиқа тинглаш ва уни ўрганишиш ман этилишидан тортиб, токи мусиқа ёрдамида Оллоҳга етишиш каби жараёнгача бўлган тушунчалар билан белгиланади.
Бирин-кетин вужудга келган бу икки дунё мураккаб тарзда бир-бири билан «қоришиб» кетган. Ўрта асрларда яшаган инсон ”оддийдан – мураккабга” томон Ислом қонунларини ўрганган. Яъни, Ислом асослари, сўфийлик шариати, тариқати ва ҳоказо. Тасаввуф Ислом дини қонунлари, ғоялари ва тимсолларини чуқур фалсафий, рамзий-эстетик маъно ва мазмун билан бойитади. Маълумки, Қуръони Каримда мусиқа санъатига бўлган муносабат тўғридан-тўғри (очиқ) билдирилмаган. Мусиқа мавзуси кўпроқ хадисларда ёритилган. Мусиқа тарафдорлари ва қаршилар айнан шу манбага таянган ҳолда иш кўришган. Турли хил илмий изланишлардан шу нарса аниқланадики, мусиқага бўлган қаршиликнинг иккита асосий сабаби мавжуд. Ҳар бир сабаб маълум бир тарихий даврга тўғри келади ва сиёсий-мафкуравий ҳамда маданий ривожланиш билан боғлиқ бўлади.
Дастлабки мусиқага бўлган қаршилик, VII-VIII асрларга тўғри келади. Ислом дини христианлик, яҳудийлик зардуштийликка нисбатан қаршилиги бўлмаса-да, ўзининг “ички душманлари” бўлмиш “бутпарастлик”, “кўпхудолик”ка қарши аёвсиз кураш олиб борган. Ана шу “унсурлар” арабларда (Ислом дини жорий бўлишидан аввал) товуш, сўз, тасвир каби материалларда акс эттирилгандир. Масалан, мусиқа бутпарастлар диний маросимларида қўлланилиб, уларнинг афсоналари билан йўғрилган. Мавжуд маълумотлар (илмий фаразлар,тахминлар)га кўра айнан шу сабабли Ислом дини нозил бўлганида мусиқа ман этилган.
Мусиқа билан боғлиқ тасвирлар деворларга ҳам чизилган Ўзбекистон, Тожикистон, Туркманистон ҳудудларидан топилган мусиқачиларнинг терракота ҳайкалчалари бу ерларда мусиқа анча юқори мавқега эга бўлганидан далолат беради. Зардуштийлик ва буддавийликда мусиқадан кенг фойдаланилган. Улар маросимларда мураккаб тизимли мусиқий тимсолларга таянишган. Буддизм рамзига машҳур “Айритом пештоқлари”ни боғлаш мумкин. Бу даврда мусиқа ҳам тасвирий санъат сингари Исломдан бўлак динларнинг руҳи ва ғоясини ифодалаб, уларнинг тимсолларини ўзида намоён этган. Аммо мусиқа ва тасвирий санъатга нисбатан қўлланилувчи ҳуқуқий тартибот ўша пайтда ҳали йўқ эди. Унинг жорий этилиши VIII-IХ асрларга тўғри келади. Боиси, бу даврда хадислар жорий бўлиб, Исломнинг тўрт асосий мазҳаблари – ханбалий, моликий, шофеий ва ханафий ташкил топди (ушбу мазҳаблар уларнинг асосчилари номи билан аталган). Мазкур мазҳабларнинг бевосита мусиқага доир фикрлари кейинчалик ёзиб қолдирилган қонунга оид, тасаввуф ва баҳзан мусиқашуносликка оид манбаларга иқтибос тарзида киритилган. Ислом динида мусиқанинг таҳқиқланишига сабаб, бошқа динларга ўхшамаслик, яъни ислом аҳлини мусиқа билан чалғитиб, диннинг таъсир кучини сусайтирмасликда эди. Ислом дини ўз маросимларини ҳар қандай «дунёвий унсурлар» билан бузишдан сақлади. Бу ҳолат мусиқадан воз кечишнинг иккинчи сабабидир. IХ-ХI асрларда Ислом аҳли маданиятида “дунёвий” рағбат ҳукмронлик қила бошлаган. Шаҳарларда мусиқа етакчи ўринга эга бўлади. Мусиқа ҳиссиёт роҳати учун восита ҳисобланган. Мусиқа “дунёвий” яшаш тарзининг бошқа кўринишлари, яъни, май, қимор ўйини кабилар қаторида инсонни охиратга бўлган ишончини сусайтиради ёки умуман йўқотади, деган фикрни илгари сурган. Мусиқа ман этилишининг иккинчи сабабига “мутриблар” ҳам ўз ҳиссасини қўшишган. Мутриблар, яъни мусиқачилар асосан зиёфатларда, майхўрликларда қатнашиб, мусиқа чалишган (ёки куйлашган) ва эвазига ҳақ олишган. Базму-жамшиддаги мусиқа ижроси дин томонидан қаттиқ қораланган. Аҳлоқан бузуқ мусиқачиларга қарши мусиқа санъатининг йирик намояндалари ҳам қарши чиқишган. Бундай тоифа мусиқачиларга ўз навбатида Алишер Навоий ҳам “муносиб таҳриф” берган.
Ўша даврларда қонуншунослар инсон ҳаётида мусиқа билан тўқнашадиган турли вазиятларни ҳисобга олган ҳолда қонунлар таъсис этардилар. Асосан диний ва тасаввуфга оид китобларда мусиқа 4 турли қоидаларга бўйсунган ҳолда ижро этилиши белгиланган: ҳалол (шариатга мувофиқ равишда), ҳаром, мубоҳ иа макруҳ.
Дин билан боғлиқ бўлган, яъни қурҳони Каримни қироат билан ўқиш, азон чақириш, ҳарбий мусиқа кабилар эса қонуний равишда рухсат этилган бўлиб, мусиқа санъатининг шакллари сифатида тан олинарди. Алломалардан бири Ал-Фаруқийнинг таҳкидлашича, “Ислом ҳеч қачон мусиқа санъатига қарши бўлмаган. Дин фақат айрим ҳолатлардагина маълум бир шаклларни қабул қилмаган. Бу ҳолатлар инсонга мусиқанинг салбий таъсир кўрсатиши билан боғлиқдир”. Ислом дини ва мусиқанинг ўзаро муносабатлари сулолаларнинг алмашуви билан ҳам боғлиқ. Шўнингдек, жамиятнинг ҳар бир табақаси динга турлича муносабатда бўлганлиги сабабли, мусиқага бўлган муносабат ҳам албатта шу ҳолат билан боғлиқ бўлган. Айни вақтда мусиқа бобида Исломнинг назарий қонунлари замонавий жамият билан тўқнаша бошлади. Бу ҳолат ХIХ асрнинг охирларида ёрқин намоён бўла бошлаган. Демократия, маҳрифатпарварлик каби ҳаракатлар динга нисбатан янгича булган муносабатни юзага келтирди. Одамлар сиёсат, техиика, эвропача илм каби соҳаларга интилиб, диннинг кўпгина қонунларини баҳзан ихтиёрий, баҳзан ихтиёрсиз равишда буздилар. Бундай ҳолат динни маълум даражада ислоҳотга учрашига сабаб бўлди. Маҳрифатпарварлик ҳаракати мусиқа маданияти соҳасига ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Масалан, янгича нодир мусиқий дурдоналарнинг яратилиши, янги чолғулар, мусиқий техника воситалари, янгича мусиқий илм ва ҳоказо. Бундай янгиликлар “Ислом ва мусиқа” муаммосини янада мураккаблаштирди
Мусулмонлар ўзларига яна савол бера бошлади: муснқага қандай муносабатда бўлиш керак муаммо “янгича” тафаккур этилиб эчимини топиши керак эди. ХХ аср, “Ислом ва мусиқа” муаммосига ўзгаришлар олиб келди. “Мусиқий секуляризатсия” (мусиқани дин таъсиридан халос этиш) жараёни турли вақтда, турли шаклларда ислом дунёсининг йирик марказларида кеча бошлади (араб мамлакатлари, Туркия, Эрон ва б.). Ислом динининг ички йўналишларидан бири саналган тасаввуф оқими, ўн асрдан зиёд тарихий жараённи ўз ичкга олган ҳолда бутун мусулмон дунёсида тарқалгандир. Худога ва Ҳақиқатга эришишнинг илоҳий жараёни (“шариат” – мусулмонларнинг диний қонуни, тариқат – сўфийлик йўли, ҳақиқат – Оллоҳга этишиш) суфийлик таълимотида санъат билан боғлиқ. Сўфийлик таълимотида мусиқа, шеърият ва рақс санъатининг этакчи турларига айланди. Санъат – шайхларнинг ўзаро мунозараларига сабаб бўлган. Баъзилар Оллоҳга эришиш йўлида санъат воситасини қулай деб билсалар, айримлар бунинг аксини айтар эдилар. Масалан, бундай бахслар киромийлар ва қодирийлар тариқатлари ўртасида олиб борилган. Киромийлар Оллоҳга эришишда мусиқанинг ўрнини юқори деб билсалар, қодирийлар мусиқа, баланд товуш воситаларни умуман рад этганлар. Бу сингари бахслар қанчалик кўп бўлмасин, сўфийлик таълимоти айнан мусиқа сабабли ўз моҳиятини кўрсата олди. (Айнан санъат туфайли тасаввуф ўзининг ҳаётий қарама-қаршиликларини эча олди ва одамзоднинг яшаш сирлари эчимини топа олди.
Сўфий гўшт емаган, дори-дармон ичмаган, чўмилмаган, ўзини очликка маҳкум қилган, қариндошлари хақида гапирмаган, негаки, буларнинг барчаси моддий ҳаёт билан боғлиқ бўлган.
Инсоннинг ички кечинмалари (субъектив кечинмалар) сўфийликда юқори даражали аҳамиятга эга бўлган.
Тасаввуф назариётчилари санъатни Оллоҳга этишиш, йўлидаги бошланғич нуқта деб билганлар. Тасаввуф учун барча санъат турлари орасида мусиқа биринчи ўринда турган. Ислом дини мусиқа соҳасини таҳқиқлаган бўлса-да, сўфийлик таълимотида мусиқага батамом қарама-қарши назар билан қаралган. Албатта, аввалига тасаввуф эстетикаси мусиқадан очиқ-ойдин фойдалана олмаган мусиқа аста-секинлик билан кириб келган.