Mundarija : Kirish: I – bob: Fe`l haqida ma`lumot 1 Ingliz va o`zbek tillarida fe`l 1,2


Ikki funksiyani bajaradigan fe`llar



Download 358,5 Kb.
bet18/19
Sana09.06.2022
Hajmi358,5 Kb.
#647548
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19
Bog'liq
Hozirgi zam (2)

Ikki funksiyani bajaradigan fe`llar
Semantikasiga ko`ra ba`zi fe`llar o`zi bilan birga kelgan otga ko`proq bog`liq bo`lsa boshqalari biroz bog`liq bo`ladi. Fe`llarning uchinchi guruhi bu jihatidan netral bo`lib, o`timlilik va o`timsizligiga ko`ra bir xil funksiyani bajaradi. Ularning bu xususiyati S+V+V+D modelida qanday qo`llanilishida aniqlanadi. Ingliz tilida ikki funksiya bajaradigan fe`llar juda ko`p. ularga abate, acclimatire, approach, assay, bail, bank, clariby, play, leave, end, move, change kabi fe`llarni kiritish mumkin
Example: The shopkeepers mouthes opened (p. lesile) (intransitive) – sotuvchilarning og`zi hayratdan ochilib qoldi .Bu gapda “opened” o`timsiz fe`ldir.Ingliz tilida ham o`timsiz, ham o`timli fe`l sifatida qo`llanilishiga va o`timli-o`timsizlikka chidamliligiga qarab, bu fe`llar ikki guruhga kiradi.
a) ma`no jihatdan ikki funksiyani bajaradigan fe`llar
b) funksiyasi jihatidan bog`liq (ikki xususiyatli) fe`llarga bo`linadi.
a) ma`no jihatidan ikki funksiyani bajaradigan fe`llar B.A. Ilishning fikricha read, write, eat, drink, drow kabi fe`llar bo`lib, ular I`m reading, I`m eating, I`m drinking, I`m drowing kabi gaplarda What? savoliga javob bo`ladi.
What is he writing?
What is he eating?
What is he drawing?
Javob berilganda tasdiqlab, aytiluvchi so`zlarni ya`ni to`ldiruvchini qo`yish mumkin.
1) I`m writing a latter – men xat yozyapman.
2) I`m eating bread – Men nonni yeyapman.
3) I`m drowing a picture – Men rasm chizyapman.
O`timli fe`llardan farq qilib, o`timsiz fe`llar o`zidan keyin kelgan otga bog`liq emas, ya`ni uning ot bilan birikishi shart emas, otlar protsess yoki ish-harakatni ma`nosini kengaytirishga xizmat qiladi.
1) The children are playing in the yard – Bolalar hovlida o`ynayapti. Bu gap umumiy ifodalangan.
The children are playing football – Bolalar futbol o`ynashyapti

Example. 1) After supper he changed his clothes (transitive)



  • Tushlikdan so`ng u kiymlarini almashtirdi (o`timli)

2) I didn`t recognize him. He had changed a lot
- Men uni tanimadim. U juda o`zgarib ketgan (o`timsiz )
Funksiyasi jihatidan bog`liq bo`lgan ikki xususiyati fe`llarga, ikki ma`nolikka yo`l qo`ymaydigan, o`timli va o`timsiz fe`llar kiradi. Bu fe`llar strukturasi yoki maxsus Grammatik talabga ko`ra, o`timli yoki o`timsiz fe`llarga aylanishi mumkin, ya`ni turli sabablarga ko`ra to`ldiruvchining tushib qolishi mumkin.
Bunga esa ingliz tilidagi self ni tushirib qoldirilishi bilan yasalgan o`zlilikni, o`timsizlanishini misol keltirish mumkin. I wash, I shave, kabi fe`llar ya`ni gaplar I wash myself, I shave myself – larning transformatsiyalashtirilgan variantlaridir. Yuqorida keltirilgan misollardan ko`rinib turibtiki, o`timli fe`llarning o`timsizlanishi nisbat nuqtai-nazaridan fe`l ma`nosiga ta`sir qiladi, ya`ni wash va shave o`zlik fe`llariga aylanadi.
I wash myself, I shave myself boshqa hollarda o`zlik olmoshining qo`llanilishi shart chunki ularning tushib qolishi semantiksizlikga sabab bo`ladi, ya`ni fe`l semantikasini o`zgarishiga olib keladi.
O`timsiz fe`l qardosh to`ldiruvchi (cognate object) deb ataluvchi to`ldiruvchi bilan qo`llanganda, u o`timli fe`llar qatoriga kiradi.
Example: fight, the good, fight die, death live a life, pray a prayer, a run a rase, to sleep, the of the just bunday fe`llar o`zbek tili uchun ham xos bo`lib, ingliz tilidagiga juda mos ya`ni o`xshashdir
masalan: yoshini yashamoq, oshini oshamoq, gap –gapirmoq, so`z-so`zlamoq, ish- ishlamoq va shu kabi fe`llardir.
He moved. He moved the table – U siljidi. U stolni qimirlatdi
The sun is shining well - quyosh yaxshi nur sochyapti.
He shone the knife washing special powder – U maxsus parashok bilan pichoqni yuvib yaltiratdi.
Tilshunoslar semantic va formal o`timlilikni mos kelmasligi haqida gapiradilar. Chunonchi ko`p fe`llar semantic jihatidan o`timliligiga qolib, bir xil kelishik formasidagi otni talab etadi. bu hodisa hozirgi rus tilidagi fe`llarga ham hosdir. Fe`llarni ana shu hususiyatlariga qarab Vinogradov vositasi o`timli va vositasiz o`timsiz fe`llarni bir biridan farqlagan.
O`timli fe`llarning o`rganish sistemasida asosiy muammo o`timli leksemalar bir necha mustaqil so`z turkumlari ot, sifat, ravish, bosh bo`lak vazifasida ishlatilib, leksik munosabat o`timli leksema va laeksema to`ldiruvchi vazifasida ishlatiladi. Bu munosabatlar eng avvalo leksik- semantik gruppalarga o`timli fe`llarning paradigmatik qatorlariga substantive obyektiv va adverbal leksemalarga oid bir asosli o`timli fe`llar qaysiki bitta to`ldiruvchili ikki asosli o`timli fe`llar ikki to`ldiruvchili hisoblanadi. Masalan: ingliz tilidagi bir o`timli fe`llar hissiyot, hayajon, hayratni anglatadigan fe`llardir.

To adore a woman – ayolni sevmoq
To dislike a boy – bolani yoqtirmaslik
To hate a person – biror kishini yomon ko`rmoq
To admire a beauty – go`zallikdan hayratlanmoq
Yuqoridagi fe`llarda o`ttizdan ortiq misollar keng harakterlangan, ular jonli predmetlar va obstrakt tushunchalarni anglatadi.
Taqqoslash orqali ko`rib o`tilganidek, o`timli fe`llar frazekonstruksiyalari gap boshqaruvida yoki alohida so`z birikmalari hollarida ham boshqaruv sodir bo`ladi. O`timli fe`llar uch guruhga mansubligi turli tuman transformatsiyalar sodir bo`ladi.
“ to adore a woman for”
Masalan: otlashgan transformatsiada:
1) to adore a woman – adoration for a woman
Ayolni qattiq sevmoq – ayolni qattiq sevish
2) to dislike a boy – dislike for a boy
Bolani yomon ko`rmoq – bolani yomon ko`rish
3) to hate a person – hatred for a person
Odamdan nafratlanmoq – odamdan nafratlanish
4) admire beauty – admiration for a beauty
Go`zallikdan hayratlanmoq – go`zallikdan hayratlanish
5)to analyse a text – an analyse of a text
Matinni taxlil qilmoq – matinni taxlil qilish
O`timli va o`timsiz fe`llarning semantik strukturasiga qarab ko`makchilar va predloglar ishtirokida ham ifodalanishi mumkin. Fe`lning vositasiz to`ldiruvchi bilan birikuvi o`timlilikni ko`rsatadi. Shu nuqtai nazardan o`timsizlik va vositasizlik bir-birini mustasno etadi. Fe`l quyidagi hollarda obyektsiz qo`llanadi. 1)Grammatik qisqarish sodir bo`lganda: Bunday hollarda vositasiz to`ldiruvchi nazarda tutiladi, chunki u gapda asosiy hisoblanmaydi. Obyektsizlikning bu turi hamisha to`ldiruvchi bilan qo`llanadigan o`timli fe`l yordamida aniqlanadi. Ba`zi olimlar bu holatni absalyut holat deb atashadi. 2) Fe`l o`timsizlashganda o`timsiz fe`llar semantikasiga ko`ra vositasiz to`ldiruvchini istisno qiladi. 3) fe`l o`timligiga ko`ra belgilanganda: shu fe`ldan keyin qanday so`z kelishi kerakligi o`z-o`zidan aniq bo`ladi. Semantic jihatidan o`timli-o`timsizlik nisbatning ma`lum bo`limlari bilan bog`liqdir.
Masalan: maxsus morfemalardan yasalgan, tegishli formalar bilan ifodalangan, majhullik, o`zlilik va birgalilik bir paytning o`zida o`timsizlikka sabab bo`ladi.
Aniq nisbat o`timli, o`timsizlikni ham ifoda eta oladi, chunki formasi belgilanmagan. Aniq nisbat formasi nisbatning boshqa turlari kauzativlik, o`zlilik, birgalilik ma`nolarini ham o`z ichiga oladi. Shuni aytib o`tish kerakki, ifoda planida bayon etilgan, o`timli, o`timsizlik ma`nolari maxsus farmoyishiga moyil bo`lmasligi ham mumkin.
Tillarning ko`rinishiga ko`ra o`timli-o`timsizlik turli usul va har xil formalar bilan ifoda etiladi. Masalan: agar Hind – Yevropa tillarida o`timlilikni ifodalash uchun tushum kelishigining o`zi kifoya bo`lsa, ingliz tilida fe`l bilan ifodalangan faoliyatining o`tuvchanligini fe`l predlog yoki ko`makchi bilan o`zbek tilida esa fe`l tushum kelishigidagi ot yoki ko`makchi bilan anglatish mumkin. Fe`lni vositasiz to`ldiruvchi bilan ifoda etish asosiy usulga qo`shimcha vazifani o`taydi. Masalan: Xizmat yuzasidan qidirilgan odamni topa olmadim. Nisbatning majhullik, o`zlilik, birgalilik va umumiylik kabi kategorial ma`nolari morfologik yarusda bir- birini mustasno qiluvchi hisoblanadi. agar bu kategorialar sintaktik yarusda majhullik, o`zlilik, birgalilik va o`timsizlikni anglatadi, ular o`zaro bog`liq kategoriyalar sanaladi, chunki nisbatning asosiy grammatik marker (belgisi) xizmatini o`tovchi va sintaktik birliklari o`zaro sinonimidir.

Belgilarni qo`shish bilan ko`rsatiladi, intaktik yarusda muayyan signal nisbatning sintaktik belgilarining fe` va ot bilan birikishda namoyon bo`ladi. Majhullikning maxsus morfemalar bo`lmagan tillarda (o`zbek tilida) yo substantiv fe`l yordamida, yo unga o`xshagan fe`l vositalari yordamida yasaladi.


Bunga ingliz tilidagi substantiv be ni va unga yaqin bo`lgan become, remain, get turidagi fe`llar va yetakchi fe`lning sifatdosh II formasini kiritishimiz mumkin.
Bundan keyin grammatik obyekt talab qilib, ish harakatni grammatik obyekt vazifasida keluvchi so`zga ko`chganligini ko`rsatuvchi fe`llar o`timli fe`l deyiladi.
Ingliz tilining o`ziga xos xususiyatlaridan biri ayrim fe`llarning ma`lum predloglar bilan qo`shilib, o`timlilikni ma`nosini anglatishdir. Bunday fe`llarga ma`lum predloglar bilan doimiy bog`lanib asosan yo`nalishni ko`rsatuvchi fe`llargina kiradi.
Masalan: to wait for – kutmoq
1) We are waiting for a better weather.
To look at – qaramoq, boqmoq
2) He looked up at the ceiling. – U shiftga tikilib qaradi.
To depend on – bog`liq bo`lmoq
3) children depend on their parents.
For food and clothing
To fly over – uchib o`tmoq
To ask for something – biror narsani so`ramoq.
Endi biz ingliz tilida va o`zbek tillaridagi o`timsiz fe`llarni sintaktik semantik belgilarini qiyosiy tahlilini va sintaksem analizini badiy adabiyotdan olingan misollar asosida ko`rib chiqamiz. A. M. Muxinning “синтаксемный анализанглизкого предложения” nomli asarida ta`kidlashicha: - o`timsiz fe`llarni bir gap ichidagi munosabatini paradigmatik planda ko`rish zaruriyati tug`iladi. Hozirgi zamon o`zbek va ingliz tilidagi o`timsiz fe`llarning sintaktik- semantik belgisini ko`rib chiqamiz. Biz o`timsiz fe`llarni ikki muhim aspektda o`rganamiz. Birinchisi sintaktik belgilarni hisobga olgan holda gapda sintaksema sifatida o`rganamiz. Birinchi aspektda yadroviylik predikatsiya etuvchi va predikatsiya etiluvchi bo`laklar sifatida namoyon bo`ladi.
Yuqorida aytilgan birikmalarni fikrlarini isbotlagan holda badiy adabiyotdan olingan misollar asosida gapning yuneksion va kompenent modulini yuritishimiz mumkin.

Download 358,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish