Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

O’zbek tilidagi yig’iq gapning ko’rinishlari haqida. Gapning bosh bo’laklaridan bo’lgan kesim va uning mavqyei haqida keyingi yillarda o’zbek tilshunosligida qator tadqiqotlar yuzaga keldi. Ayniqsa, V.Egamberdiyev¹, J.Omonturdiyev² tadqiqotlaridan so’ng va ular asosida formal-funksional tadqiq usullarida ish olib borgan R.Sayfullayeva, M. Qurbonova³, M.Abuzalova, L.Raupova, R.Bobokalonov⁴ kabi tadqiqotchilarning ishlari, oliy va o’rta maktab darslik va qo’llanmalarida ham maxsus bo’lmasa-da, yo’l-yo’lakay kesim haqida bahs bordi. Mazkur olimlarning tadqiqotlarida kesimning o’ziga xos morfologik belgilarga ega ekanligi, kesimni ifoda etadigan so’z o’zining grammatik strukturasi bilan boshqa bo’laklardan ajralib turishi, ba’zi bir gaplarda ega maxsus so’z bilan ifodalanmasa-da, kesim orqali egani aniqlash mumkinligi alohida ta’kidlandi. Shuningdek, faqat kesimdan iborat so’zlar gap bo’lib kelishi mumkinligi, buning uchun u kesimlik maqomiga ega bo’lishi lozimligi uqtirildi.
Zero, gap lisoniy sathda kesimlik kategoriyalari bilan shakllanadi. Nutqda esa gapning muhim belgilaridan biri uning tugallangan ohangga ega bo’lishi. “Har qanday gap shakl va mazmun birligidan iborat. Gapning lisoniy sathidagi shakliy va mazmuniy jihati uning nutqiy sathdagi shakli va mazmunidan farqlanadi”⁵.
Gaplar turli-tuman bo’lgani kabi lisoniy sintaktik qoliplar ham har xil bo’ladi. Bu tilda shakllangan va so’zlovchining kommunikativ niyati, uzatilayotgan axborotning o’ziga xosligi umumiyliklarining barqarorlashuvi natijasida shakllanadi. Gap minimal qoliplarini tiklashda ana shu jihatlar asos qilib olinadi.
Turkiyshunoslikda kesim muammosiga bag’ishlangan qator ishlar bo’lsa-da, ularda mustaqillik-nomustaqillik masalasi kun tartibiga qo’yilmagan va masala tadqiq etilmagan edi. “Buning sababi turkiy tillar bo’yicha XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab, XX asrning uchinchi choragigacha bo’lgan davrda turkiy tillar sintaksisi bo’yicha olib borilgan tadqiqotlarda qiyos mezoni Hind-Yevropa tillarining sintaksisi, xususan, rus tili sintaksisi bo’lgan bo’lsa, ajab emas”¹. Chunki bu tillarda sodda gaplar tarkibida ham, qo’shma gap tarkibida ham kesimning formal xususiyatlari farqlanmaydi. Shu boisdan yaratilgan tadqiqotlarda kesim deyilganda faqat sodda gap kesimi olinib, qo’shma gapning kesimi, u o’zbek tilidagi kesimning mezonlariga muvofiq kelmaganligi sababli, har doim chetlab o’tilgan. Bu masala, ilk bor formal-funksional sintaksis tezislarida, so’ngra R.Sayfullayeva va M.Abuzalova, L.Raupova² tadqiqotlarida masalaning yechimi darajasida kun tartibiga qo’yildi. Kesimni sintaktik kategoriya sifatida formal-funksional tadqiq qilgan L.Raupova uning mustaqil va nomustaqil shakllarini ajratadi. Mustaqil va nomustaqil kesimlar farqlanishida tadqiqotchi qurshov omillariga tayanadi.
Tadqiqotlarda qurshov omiliga tayangan holda kesimning ikki turi ajratildi:
1. Mustaqil kesimlik shakli.
2. Nomustaqil kesimlik shakli.
“Mustaqil kesimlik shakli bu qo’shma gap tarkibida ham, sodda gap tarkibida ham bemalol qo’llana oladigan vositalardir“³. Nomustaqil kesimlik shakllari qat’iy belgilangan sintaktik vazifaga ega bo’lib, ular qo’shma gap tarkibidagina voqyelana oladi. Qo’shma gap tarkibidan boshqa holatlarda ular yo tamoman boshqa ma’no va vazifalarda qo’llanadi, yo qo’shimcha matniy va nutqiy sharoit hamda vositalarning mavjudligini talab qiladi. Nomustaqil kesimlik shakllari sifatida o’zbek tilida -sa, -sa ham, -sa-ku, -sa-yu, -sa-ya, -a(r) ekan, -a(r)di, -gan ham edi, -di-yam kabi shakllari olindi⁴.
Bu shakllar o’zlarining polisemantiklik xossasi asosida mazkur belgisiga ega bo’ladi. Ya’ni ma’lum bir nomustaqil kesimlik shakli sodda gap tarkibida boshqa, qo’shma gap tarkibida boshqa ma’noviy xususiyatini yuzaga chiqaradi. Masalan: 1. Salim kelsa, boramiz. (shart yoki payt). 2. Salim kelsa. (istak). Demak, -sa shaklli kesim tegishli qurshov doirasidan tashqarida boshqa semantik qirrasini namoyon qiladi.
Kesimlarning qurshovga “ehtiyoji” darajasi turli ko’rinish va shaklda yuzaga chiqishi mumkin. Masalan, O’qiyman. Borasan. Ishchidir gaplarida kesim orqali o’qish, borish, ishchi va ularning subyekti haqidagi ikki xil axborot yaxlitlangan va bu butunlikda bu informasiyalarning mavqyei turlicha. Masalan, o’qiyman gapida o’qish harakatining bajarilishi, ya’ni [W] dan anglashiluvchi qism axborotning bir qirrasi bo’lsa, [P_m] kelasi zamon, aniqlik mayli, birinchi shaxs birlik, tasdiq (bo’lishlilik) axborotning ikkinchi qirrasi. Axborotning ikkala qismi ham kommunikativ niyat uchun muhim bo’lib, shu holatda axborotning [W] dan anglashiluvchi qismi muhimlikda birinchi va [P_m] dan anglashiluvchi qismi ikkinchi darajali. Axborot qismlarining bunday muhimlik darajasiga ko’ra farqlanishi kesimlik shaklining qo’llanish xususiyatini, ya’ni uning mustahkamlovchi vositalarga ehtiyojini belgilaydi. Bu ehtiyojlardan kommunikativ niyat talabiga ko’ra ba’zan ayrimlari (bittasi yoki bir nechtasi), ba’zan barchasi bir vaqtning o’zida kuchayishi mumkin. Natijada [P_m] kengayadi. Men o’qiyman. Bugun o’qiyman. Men bugun o’qiyman kabi. Bunda [P_m] kengaytiruvchilari mustahkamlovchi unsurlar sanaladi.
Barcha kengaytiruvchilar mustahkamlovchi bo’lavermaydi. Masalan, [WP_m] dagi [W] unsurini kengaytiruvchi tarz, payt kabi kengaytiruvchi mustahkamlovchi vosita sanalmaydi. Chunki [W] unsurida mustahkamlanadigan unsur yo’q. Mustahkamlanishda takrorlanish mavjud bo’lishi lozim. Masalan, Men o’qiyman gapidagi [WP_m] unsuri hosilasida “birinchi shaxs birlik” ma’nosini ifodalovchi vosita mavjud (-man). Men olmoshi va –man shaxs-son qo’shimchasi semantikasi bir xil. Demak, bu gapda shaxs-son ma’nosining ikki qavat ifodalanishi – mustahkamlanishning yorqin namunasi. Qavatlanish davom etishi mumkin. Masalan, Men o’zim o’qiyman gapida shaxs-son ma’nosi uch qavat ifodalovchiga ega. Demak, yoyilish (kengayish) mustahkamlash asosida ham, boshqa holda ham bo’lishi mumkin. Mustahkamlashga ehtiyoj nol darajaga tushganda yig’iq gap ko’rinishi vujudga keladi. Mustahkamlash mustahkamlovchining ta’kid ohangi, mantiqiy urg’u olishi bilan quvvatlanadi.
Shunday hollar kuzatiladiki, mustahkamlash kuchayishi natijasida [P_m] ning semantik va funksional quvvati mustahkamlovchining funksional salmog’i oldida sezilarsiz holga tushishi mumkin. Bu, odatda, kesimdagi [W] ning ifodalovchisi ismlarga mansub, [P_m] zamoni hozirgi zamon bo’lganda yuz beradi: Men o’qituvchi. Biz ishchi. Sen shifokor kabi. Bunda ega tushirib qoldirilsa, kommunikativ ifoda nol darajaga tushadi. [WP_m] ning [P_m] qismi ifodalanmishi uchun qurshov va ega kengaytiruvchisi ifodalovchi sifatida yuzaga chiqadi. Kesimning [W] qismi egasiz nomustaqil holga tushadi. Natijada kesimning nomustaqil ko’rinishi paydo bo’ladi. Bu nomustaqillikni nomustaqil kesimlik shaklidan farqlash lozim, albatta. Nomustaqil kesimlik shaklida [P_m] ifodalovchisi mavjud bo’lib, u ma’no anglatishda nomustaqil bo’ladi. Ya’ni uning ma’nolaridan qaysisi yuzaga chiqayotganligi, ma’nolarini farqlash uchun qurshov zarur bo’lsa, nomustaqil kesim [P_m] ma’nosini ifodalay olmayotganligi uchun egaga zarurat tug’ilganligi sababli nomustaqil sanaladi. Demak, nomustaqil kesimlik shakli va nomustaqil kesim tushunchalari prinsipial farqlarga ega. Nomustaqil kesim mavjud bo’lganda gap qurilishi kesimlik shakllari rivojlanmagan Hind-Yevropa tillari gap qurilishiga monandlik kasb etib, [E-P] qolipiga tushadi. qiyoslang: Men ishchi. Ya rabochiy. I am a worker.
Ko’rinadiki, Men ishchi gapidagi ishchi uzvida [P_m] nol ifodalovchiligina emas, balki mutlaqo ifodalovchiga ega emas. Demak, kesim egasiz mutlaqo yuzaga chiqmaydigan bunday gaplar ham o’zbek tili sintaktik qurilishida yig’iq gapning o’ziga xos shakli sifatida namoyon bo’ladi. Bunday gaplarning yig’iq gaplar sifatida qaralishi yangi hodisa emas. Uning yig’iq gap ekanligi o’zbek formal tilshunosligida ham aytilgan. Zero, u rus tilidagi [egaQkesim] tipik qolipli yig’iq gaplarning aynan o’zi, sintaktik universaliyaning yorqin namunalaridan biri edi.
O’zbek tilshunosligida so’z-gaplar 50-yillarga qadar darslik va qo’llanmalarga kiritilmagan. 50-yillardan so’ng chop etilgan tilshunos S.Usmonovning “Undov gaplar” nomli qo’llanmasi bu sohadagi ilk qadam bo’ldi. Professor S.Usmonov o’zining mazkur kitobida undov so’zlarning sintaktik vazifasini, ya’ni ular mustaqil so’z-gap vazifasida kelishini birinchilardan bo’lib asoslab berdi¹.
O’zbek tilidagi so’z-gaplarni formal-funksional tahlil qilgan R.Bobokalonov ularning semantik va struktur mohiyatini ochar ekan, bunday gaplarning strukturasida kesimlik qo’shimchalari mutlaqo yo’q bo’lib, atov birligi o’zida ham lug’aviy ma’noni, ham kesimlik ma’nolarini yaxlit holda tashishini ta’kidlaydi. “Kesimlik ma’no va vazifalari [W] ning o’zida mujassamlashgan bo’ladi va ularning shunday lisoniy birliklarini tashkil etadiki, gap yoki gap markazi vazifasida kelish ham, kesimlik ma’nosini ifodalash ham ularning ontologik tabiatida birlashgan bo’ladi. Shu sababli grammatik shakllangan gaplarning minimal qolipini [WP_m] sifatida bersak, semantik-funksional shakllangan co’z-gaplarning eng kichik qurilish qolipi ramzini [WP] sifatida berish ma’qul. Bu ramz kesimlik ma’no va vazifasini [W] ning ichida, uning tarkibiy qismi sifatida mavjudligiga ishoradir. Shu bilan birga, bu ramz xuddi shunday gaplarda kesimlik qo’shimchalari (markerlari)ning bo’lolmasligiga, shuning uchun bunday gaplarda [WP_m] qurilishli sodda gaplarda bo’ladigan kesimlik ma’nolarining rang-barangligi ham xos emasligiga ayni bir zamonda ishora qilib turadi”¹.
Semantik-funksional shakllangan so’z-gaplarning kesimlik qo’shimchalaridan xoliligi ularning kengaymasligiga asosdir. Bu esa, o’z o’rnida, uning ma’no imkoniyatlari chegaralanganligi, grammatik shakllarni talab etmasligi, har qanday so’zlar bilan birikish imkoniyatidan mahrumligi, gapda bajaradigan vazifasi cheklanganligi xususiyatlariga egaligini keltirib chiqaradi².
An’anaviy o’zbek tilshunosligida so’z-gapning mohiyati to’la-to’kis ochilgan deb bo’lmaydi. Bu borada ish olib borgan tadqiqotchilar bunday tipdagi gaplar yig’iq gaplarning [egaQkesim] ko’rinishli “o’zbekcha” qolipiga mos kelmaganligidan chetlab o’tganlar. “Tilshunoslarimiz o’tgan asrning 40-90-yillari davomidagi taraqqiyotida bu majmua mohiyatini ochib berolmadi, ikkinchi tomondan, bu majmua funksional sintaksis tadqiqotchilari ilgari surgan sodda va qo’shma gaplarning minimal qoliplari [WP_m] va [WP_m,WP_m] talablariga ham javob bermaydi. Demak, formal sintaksis tahlilida bo’lganidek, formal-funksional tahlilda ham bu geterogen (tabiatan xilma-xil bo’lgan – R.B.) hodisalar majmui so’z-gaplar mohiyatini ochishda to’g’anoq bo’lib qoldi”³.
Ko’rinadiki, bu holat semantik-funksional shakllangan so’z-gaplarni ham o’zbek tilidagi yig’iq gaplarning bir ko’rinishi sifatida qarashga ilk asos bo’lib xizmat qiladi.
Demak, gap bo’laklarining kengayish-kengaymasligiga ko’ra gap ikki xil bo’ladi: yig’iq va yoyiq.
Qisqaruvning maksimal chegarasidagi kengaymagan minimal gap yig’iq gapdir. Agar yig’iq gap tizimida [E-P] yoki [E-WP] ko’rinishli birliklar bo’lmaganda edi, unga “kengaytiruvchilarning ishtirok etish-etmasligiga ko’ra” tasnifiy belgisini qo’ygan bo’lar edik. Ko’rinadiki, Gap bo’laklari qisqaruvining maksimal chegarasiga ko’ra yig’iq gap quyidagi ko’rinishlarda namoyon bo’ladi:
1. [WPm] – Yozyapman.
2. [E-P] yoki [E-WPm] – Men o’qituvchi.