Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

otaning inisi – amaki, onaning inisi – tog‘a kabi.

2Bu inglizcha word – so‘z, word group – so‘z birikmasi atamalarining bosh harfi.

1 O‘zbek tilshunosligida bu kategoriya maxsus ajratilmaydi va shuning uchun o‘rganilmagan. Umumlingvistik adabiyotda (I.I.Meshanikov, A.I.Smirnitskiy va boshqalar) odatda, predikativlik kategoriyasi ajratiladi (qarang: Банару В.И.Очерк по теории предикативности. –Кишинёв: Штиинца, 1978. – Б. 42). Kesimlik kategoriyasi maxsus morfologik kategoriya sifatida formal-funksional tahlil tezislarida ajaratilgan (Нигматов Х.Г. и другие. Структура предложения и актуальные вопросы тюркских языков // Совнтская тюркология. – №5. 1984. – С.3 – 9). Predikativlik kategoriyasini kesimlik kategoriyasi bilan aralashtirmaslik kerak. Predikativlik mantiqiy kategoriya bo‘lib, harakat va uning bajaruvchisi, belgi va uning sohibi kabi voqelikdagi munosabatlarning inson ongida aks ettirilishidir. Kesimlik kategoriyasi esa sof morfologik kategoriya bo‘lib, gap kesimini shakllantiradi.

2Шаҳобиддинова Ш. Грамматик маъно талқини хусусида: Филол.фанлари номз. ...дисс. – Самарқанд, 1993.

1 [Pm] ramzi “predikatsiya” va “marker” so‘zlarining bosh harflaridan olingan.

1Quyida sodda gaplarning turlari bo‘yicha bayon etiladigan barcha fikrlar ot markazli va fe’l markazli, kesimlik qo‘shimchalari yig‘iq, yoyiq, analitik (tafsiliy) bo‘lgan gaplarning barchasiga aloqadordir. Buning har biri alohida-alohida takrorlansa, ko‘p o‘rinni oladi. Chunki oddiy ixcham gapning o‘zi 6 turga: 1. Ot markazli yig‘iq kesimlikli ixcham sodda gap. 2.Ot markazli yoyiq kesimlikli ixcham sodda gap. 3. Ot markazli analitik kesimlikli ixcham sodda gap. 4.Fe’l markazli yig‘iq kesimlikli ixcham sodda gap. 5. Fe’l markazli yoyiq kesimlikli ixcham sodda gap. 6. Fe’l markazli analitik kesimlikli ixcham sodda gap.
Har bir keyingi bo‘linishda bu ikkilanuvchi yoki uchlanuvchilar (ajratiladigan turlariga ko‘ra progressiya asosida) ko‘payib ketaveradi. Shuning uchun bu hamma vaqt ot kesimli, fe'l kesimli yig‘iq-yoyiq kesimlilik ko‘rinishlariga aloqadordir.

1Nutqda birin-ketinlik, hatto bir so‘z talaffuzida ham birin-ketinlik mavjud. Birin-ketinliksiz nutq bo‘lishi mumkin emas. Hatto bitta “men” so‘zini nutqda talaffuz etsak yoki yozsak, tovushlar yoki harflar tizmasi (chizig‘i) hosil bo‘ladi. Nutqning tizimliligi uning tabiiy belgisidir va nazariy tilshunoslik bo‘yicha har bir ishdan bu haqda batafsil ma’lumot olish mumkin.

1Shaxsi aniq gaplarda ifoda qilingan ish-harakatnng kimga qarashli ekanligi kesim affikslari orqali aniqlaniladi. Bu tip gaplarda harakatni bajaruvchi shaxs aniq bo‘ladi. Odatda, shaxsi aniq gaplarga I va II shaxs formasidagi fe’llar bilan ifodalangan gaplar, shaxsi noaniq gaplarga III shaxs formasidagi fe’llar bilan ifodalangan gaplar kiritiladi. Biz mana shu xususiyatlarga tayanib ish ko‘rdik.

1 G‘ulomov A.G‘. Sodda gap. -Toshkent: O‘zFA, 1955. –B. 49.

2 G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis: universitetlar va pedagogika institutlarining filologiya fakultetlari uchun darslik. -Toshkent: O‘qituvchi, 1987.-B. 67.

3Азизов О. Тилшуносликка кириш. – Тошкент: ЎзССР “Ўрта ва олий мактаб” давлат нашриёти,1963.
–Б.111.

4Mirzaev M., Usmonov S., Rasulov I. O‘zbek tili. – Toshkent: O‘qituvchi, 1970. –B. 181.

5 Abdurahmonov G‘. O‘zbek tili grammatikasi. - Toshkent: O‘qituvchi, 1996. –B. 8.

6Mahmudov N, Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. - Toshkent: O‘qituvchi, 1995. –B. 65.

7Qarang: Ne'matov H., G‘ulomov A. va boshq. Ona tili: 5-sinf uchun darslik.-Toshkent: Ijod dunyosi, 2001. –B. 14.

1Ne'matov H., G‘ulomov A. va boshq. Ona tili 5-sinf uchun darslik. –Toshkent, 2001. -B. 14.

2Ne'matov H., G‘ulomov A. va boshq. Ona tili 5-sinf uchun darslik. –Toshkent, 2001. -B. 57

1 Mahmudov N., Nurmonov A. va b. Ona tili: 5 sinf uchun darslik. -Toshkent: Ma'naviyat, 2004. –B.39.

2Qarang: Shu darslik .-B 44.

3Sayfullaeva R., Djumabaeva J. O‘zbek tili sintaksisi masalalari // Tilshunoslikning dolzarb masalalari. Ilmiy maqolalar to‘plami. – Toshkent., 2006. –B.204. Bu haqda yana qarang: Umumiy o‘rta ta'lim davlat standartlari va o‘quv dasturlari. Ona tili. Adabiyot. O‘zbek tili // Ta'lim taraqqiyoti. 1999y. 1-maxsus son.

4Mahmudov N. O‘zbek tilshunosligi taraqqiyoti //O‘zbek tili va adabiyoti, 2001. -№4. –B. 5.

5Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. -М.Л., 1948. -С.244.

6Нигматов Х. и др. Структура предложения и актуальные вопросы синтаксиса тюркских языков (Тезисы формально-функционального исследования) // Советская тюркология , 1984. -№5. -С.5-10.

1Дмитриев А.А. Практические заметки в русском синтаксисе. Два ли главных члена в предложении? Филол. з. 1987. Вып. IV. С. 23. Общее языкознание. -М., 1972.

2Qurbonova M. Hozirgi zamon o‘zbek tili. –Toshkent, 2002. –B. 60.

3Sayfullayeva R. Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma gaplarning formal-funksional talqini: monografiya. -Toshkent: Fan, 1994. – B.18.

4Roderick A.Jacobs. English Syntax. A Grammar for English Language ProfessionalsҒ Oxford University Press. 1993. P. 55.

1Azizov O. O‘zbek va rus tillarining qiyosiy grammatikasi. –Toshkent, 1994. -B.200.; Bo‘ronov J., Yusupov U., Irisqulov M., Sodiqov A. Ingliz, o‘zbek va rus tillari grammatik strukturasi: (Oliy o‘quv yurtlari uchun). -Toshkent: O‘qituvchi, 1986. -312 b.

2 Sayfullayeva R. Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma gaplarning formal-funksional talqini: monografiya. -Toshkent: Fan, 1994.. -Б.8.

1Egamberdiev V. Kesim ta'rifi haqida ba'zi mulohazalar. Professor-o‘qituvchilar ilmiy konferensiyasining tezislari (Qarshi ped.instituti).- Qarshi, 1967.

2 Omonturdiev J. Kesimning strukturasiga ko‘ra klassifikatsiyasi. //Sovet maktabi.-1965. -№4. -B. 26-27.

3 Qurbonova M. O‘zbek tilshunosligida formal-funksional yo‘nalish va sodda gap qurilishining talqini: filol. fan. dokt. ... diss. avtoref. –Toshkent: 2001.

4 Sayfullayeva R. Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma gaplarning formal-funksional talqini: monografiya. -Toshkent: Fan, 1994. -B.8.; Abuzalova M. O‘zbek tilida sodda gapning eng kichik qurilish qoliplari va uning nutqda voqyelanishi:filol. fan. nomz. ... diss. –samarqand, 1994. –22 b.; Raupova L. O‘zbek tilida nomustaqil kesim masalasi va [WP_m-WP_m] qurilishli gaplar: filol. fan. nomz. ... diss. –Toshkent, 1999. -B.46.; Bobokalonov R. O‘zbek tilida gap sintaksisi va so‘z-gaplarning sistem-struktur talqini: monografiya. -Toshkent: Fan, 2006. –B.35.

5Qurbonova M, Sayfullaeva R., Boqieva G, Menglyiev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. -Toshkent, 2004. –B. 53.

1Raupova L. O‘zbek tilida nomustaqil kesim masalasi va [WP_m-WP_m] qurilishli gaplar: filol. fan. nomz. ...diss. –Toshkent, 1999. -B.46.

2 Sayfullayeva R. Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma gaplarning formal-funksional talqini: monografiya. -Toshkent: Fan, 1994. -B.8.; Abuzalova M. O‘zbek tilida sodda gapning eng kichik qurilish qoliplari uning nutqda voqyelanishi:filol. fan. nomz. ... diss. –Buxoro, 2004. –22 b.; Raupova L. O‘zbek tilida nomustaqil kesim masalasi va [WP_m-WP_m] qurilishli gaplar: filol. fan. nomz. ... diss. –Toshkent, 1999. -B.46.

3Raupova L. O‘zbek tilida nomustaqil kesim masalasi va [WP_m-WP_m] qurilishli gaplar: filol. fan. nomz. ... diss. avtoref. –Toshkent, 1999. -B.97.

4 Qarang: Shu asar. –B. 97.

1 Usmonov S. Undov gaplar. –Toshkent: O‘zFA nashriyoti, 1955.

1Bobokalonov R. O‘zbek tilida gap sintaksisi va so‘z-gaplarning sistem-struktur talqini: monografiya. -Toshkent: Fan, 2006. –B.38.; Shodmonov E. Hozirgi zamon o‘zbek tilida so‘z-gaplar: filol. fan. nomz. ... diss. –Toshkent, 1970.–B.230.

2Qarang: Shu asarlar. –B.39; -B.230.

3Bobokalonov R. O‘zbek tilida gap sintaksisi va so‘z-gaplarning sistem-struktur talqini: monografiya. -Toshkent: Fan, 2006. –B.35. Bu haqda yana qarang: Shodmonov E. Hozirgi zamon o‘zbek tilida so‘z-gaplar: filol. fan. nomz. ... diss. –Toshkent, 1970. –B.230.

1Qurbonova M., Sayfullaeva R., Boqieva G., Menglyiev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. – Toshkent, 2004. – B. 68-69.

2G‘ulomov A.G‘., Asqarova M. Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. –Toshkent, 1965. -177-178-b.

3 Mirzaev M., Usmonov S., Rasulov I. O‘zbek tili. –Toshkent, 1966. -224-225-b.

4Sayfullaeva R., Mengliev B., Boqieva G., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o‘zbek tili. –Toshkent, 1965. –B.262.

1Ne'matov H, G‘ulomov A. va boshqalar. Ona tili: 7-sinf uchun darslik. –Toshkent, 2000. –B.106.

2 Abdurahmonov G‘. O‘zbek tili grammatikasi. –Toshkent: O‘qituvchi, 1996. –B.35.

3Yuqoridagi darslik. –B.35.

4Bobokalonov R. O‘zbek tilida gap sintaksisi va so‘z-gaplarning sistem-struktur talqini: monografiya. -Toshkent:Fan, 2006.

1 Sayfullaeva R., Mengliev B., Boqieva G., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o‘zbek tili. –Toshkent, 1965. –B.262.

2Лут Lutfullaeva D.E. Gapning semantik va sintaktik qurilishi qolipi va propozitiv strukturasi o‘rtasidagi munosabat (o‘zbek tilidagi yo‘qlik-mavjudlik belgisi misolida): filol. fan. dokt. ... diss. avtoref. –Toshkent, 2006.

3Bobokalonov R. O‘zbek tilida gap sintaksisi va so‘z-gaplarning sistem-struktur talqini: monografiya. -Toshkent:Fan, 2006. –B. 24; Шодмонов Э. Слова-предложения в современном узбекском литературном языке: автореф. дисс. ...канд. филол. наук. –Тошкент,1970. –С.230.

4 Bobokalonov R. O‘zbek tilida gap sintaksisi va so‘z-gaplarning sistem-struktur talqini: monografiya. -Toshkent:Fan, 2006. –B 26.

5 Bobokalonov R. O‘zbek tilida gap sintaksisi va so‘z-gaplarning sistem-struktur talqini: monografiya. -Toshkent:Fan, 2006.

6 ^ Sayfullaeva R.Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma gaplarning formal-funksional talqini:monografiya. -Toshkent: Fan, 1994.-B. 8.

1 ^ G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. -Toshkent:O‘qituvchi, 1965. –B. 43.

2 Qarang: Yuqoridagi asar. - B. 23.

3«G‘.G‘ulom va davrimiz» (To‘plam).- Qarshi, 2003.- B. 81.

4