Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

5.Jo‘nalish-chiqish kelishigi. Bu kelishiklar vositasiz to‘ldiruvchi yoki holni shakllantiradi.⁵ Hol va vositali to‘ldiruvchini farqlash to‘la-to‘kis leksik omilga tayanadi. Masalan: Kitobni javonga qo‘ydi. Shuning uchun o‘zbek tilshunosligida o‘rin, payt, sabab, maqsad hollarini vositali to‘ldiruvchidan farqlash sohasidagi urinishlarning barchasi leksik farqlarni qidirishdan boshqa narsa emas. Unda grammatikani axtarish hech qanday natija bermaydi. Shuning uchun tilshunos A.N.Kononov bu hodisaga “obstoyatelstvenniye-dopolneniye” degan grammatik “tashxis” qo‘yadi.¹ Turkman tilshunosligida esa vositali to‘ldiruvchi va hol mutlaqo farqlanmaydi.²
6.O‘rin kelishigi. Bu kelishik o‘zbek tili gap qurilishida o‘zining sintaktik funksiyasini to‘la betaraflashtirib, kesim vazifasida kelgan holatlardan o‘zga voqelanishlarda holning rang-barang turlarini kiritishga xizmat qiladi.³ Qurol-vosita ma’nosida kelgan shaharga avtobusda keldi, do‘stim bilan telefonda gaplashdim kabi holatlarda avtobusda va telefonda so‘zshakllari ba’zi tadqiqotlarda vositasiz to‘ldiruvchi sifatida baholanadi. Lekin vosita ma’noli to‘ldiruvchi (ruscha orudiynыy obyekt)ning to‘ldiruvchi va holga munosabati o‘ta munozarali. Tilshunoslar V.Gak va V.Admoni uni hol sifatida baholashadi.⁴ Chunki yuqoridagi misollarda avtobusda va telefonda so‘zshakllariga nisbatan nimada so‘rog‘idan ko‘ra qay tarzda, qay usulda so‘roqlarini berish maqbulroqdir.
7.Ko‘makchilar. Ko‘makchilar kelishik ma’nolarini muayyanlashtiruvchi, ularni to‘ldiruvchi yordamchi so‘zlar bo‘lganligi sababli so‘zlarni o‘zaro bog‘lashga xizmat qiladi va ma’lum bir ma’noviy hamda so‘zlarni bir-biriga bog‘lash sintaktik vazifasini qorishtirgan holda leksika (yordamchi so‘z) – morfologiya (kelishiklar) va sintaksis (so‘zlarni bog‘lash)ni o‘zida mujassamlashtiradi. Bu ko‘makchilarga bag‘ishlab yozilgan o‘nlab ishlarda qayd etilgan.⁵