Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

SB LSQsini tiklash va uning voqelanishi. Boshqa lisoniy hodisa kabi SB LSQlarini tiklash va uning voqelanishi farqlanadi. SB LSQining voqelanishi «lison-nutq» yo‘nalishida bo‘lib, bu yo‘nalish umumiylikdan oraliq ko‘rinish orqali xususiylikka – nutqiy hodisaga qarab boradi. Masalan:


[W→W]


[W^{morfologik vosita}→W^{morfologik vosita}]


[ W^{qaratqich kelishigi}→W ^{egalik qo‘shimchasi}]


[ ism^{qaratqich kelishigi}→ism^{egalik qo‘shimchasi}]


[ ot ^{qaratqich kelishigi}→ot^{egalik qo‘shimchasi}]


[ ot_atoqli^{qaratqich kelishigi} →ot_turdosh ^{egalik qo‘shimchasi}]


Karimning kitobi

Bunda [W-W] umumiy lisoniy sintaktik qolip bo‘lsa, [ot_atoqli^{qaratqich kelishigi}→ot_turdosh^{egalik qo‘shimchasi}] – quyi lisoniy sintaktik qolip. Karimning kitobi hosilasi – ana shu LSQ asosidagi nutqiy SBdir.

LSQni tiklash xususiylik (nutqiy hosila)dan oraliq ko‘rinish orqali umumiylik sari boradi va bu jarayon «nutq-lison» yo‘nalishida kechadi. Nutqiy SBning voqelanishida boshlang‘ich nuqta [W→W] qolipi bo‘lsa, uni tiklashda Karimning kitobi kabi nutqiy SBlari asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu haqda oldingi bo‘limlarda to‘xtalganmiz.
Yuqorida aytilganidek, o‘zbek tilida so‘z birikmasining 18 ta umumlashmasi – LSQi mavjud bo‘lib, ularni a’zolarining birikuv omillari asosida jadvalda quyidagicha umumlashtirish mumkin (37-jadval).

	ShMJ	ShJM	M 37-jadval ShJ	MJSh	JMSh	JShM
ShMJ	[W^qaratqich kelishigi →W^egalik qo‘shimchasi] [W^chiqish kelishigi→W^chegara shakli] [W^chiqish/^jo‘nalish kelishigi →Fe’lmajhul/ aniq nisbat]		[ism^kelishik qo‘shimchasi →fe’l] [ism^o‘xshatish →fe’l] [sifat^chiqish kelishigi→sifat] [ot^qaratqich kelishigi→sifat] [fe’lsifatdosh→fe’l] [son^kelishik qo‘shimchasi →son]	[ot^kelishik qo‘shimchasi →ot] [ism^o‘xsha-tish→ism] [fe’lsifat-dosh→ot]
ShJM
MShJ
MJSh			[ism→ot] [ism→fe’l] [ravish/olmosh→sifat]
JMSh	[ot^bosh kelishik→ot^egalik qo‘shimchasi]		[otmodda→ otaniq] [otshaxs →otshaxs]
JShM

Quyida har bir riyoziy-mantiqiy katakdagi bittadan LSQning asosiy ko‘rinishi va ma’noviy turlarini tasvirlashga harakat qilamiz.

[W^{qaratqich kelishigi}→W^{egalik qo‘shimchasi}]qqaratuvchi-qaralmish. Qolipda a’zolar W belgisi bilan berilgan bo‘lib, bu muayyan so‘z turkumi belgisi emas. Chunki bunda W unsurini to‘ldiruvchi a’zo sifatida turli xil mustaqil so‘z turkumi qatnashishi mumkin. Shuningdek, bu LSQning quyi bo‘linishi uning tegishli so‘z turkumi tomonidan to‘ldirilishi asosida bo‘lib, ular quyidagilar:

1. 
   [ot ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} q ot qaratuvchi Q ot qaralmish] (kitobning varag‘i);
   
2. 
   [ot ^{qaratqich kelishigi} → sifat ^{egalik qo‘shimchasi} q ot qaratuvchi Q sifat qaralmish] (daraxtning mo‘rti);
   
3. 
   [sifat ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} q sifat qaratuvchi Q ot qaralmish] ((gulning) qizilining hidi);
   
4. 
   [sifat ^{qaratqich kelishigi} → sifat ^{egalik qo‘shimchasi} q sifat qaratuvchi Q sifat qaralmish] ((olmaning) kattasining chuchugi);
   
5. 
   [ot _turdosh ^{qaratqich kelishigi} → sifat ^{egalik qo‘shimchasi} q ot qaratuvchi Q son qaralmish] (gulning bittasi);
   
6. 
   [son ^{qaratqich kelishigi} → S^{egalik qo‘shimchasi} q son qaratuvchi Q son qaralmish (o‘nning yarmi);
   
7. 
   [ot ^{qaratqich kelishigi} → harakat nomi ^{egalik qo‘shimchasi} q ot qaratuvchiQfe’l qaralmish] (Otabekning qaytishi);
   
8. 
   [harakat nomi ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} q fe’l qaratuvchiQot qaralmish] (uyalishning o‘rni);
   
9. 
   [harakat nomi ^{qaratqich kelishigi} → harakat nomi ^{egalik qo‘shimchasi} q fe’l qaratuvchi Q fe’l qaratuvchi (olmoqning bermog‘i);
   
10. 
    [ot ^{qaratqich kelishigi} → sifatdosh ^{egalik qo‘shimchasi} q ot qaratuvchi Q sifatdosh qaralmish (yurakning to‘xtagani);
    

11) [sifatdosh ^{qaratqich kelishigi} →ot ^{egalik qo‘shimchasi} q sifatdosh qaratuvchi Q ot qaralmish] (qo‘rqqanning ko‘zi);

12. 
    [ot ^{qaratqich kelishigi} → ravish ^{egalik qo‘shimchasi} q ot qaratuvchi Q ravish qaralmish (mehnatning kecha-kunduzi);
    
13. 
    [olmosh ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} q olmosh qaratuvchi Q ot qaralmish (mening vatanim);
    
14. 
    [ravish ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} q ravish qaratuvchi Q ot qaralmish (hozirning huzuri).
    

Umumiy [W ^{qaratqich kelishig} → W ^{egalik qo‘shimchasi}] qolipining bu ko‘rinishlari ham bevosita kuzatishda berilgan, ular o‘zaro a’zolarining qaysi turkumga mansubligi bilan farqlanar ekan, demak, bu farq lug‘aviy mohiyatlar asosidadir.
[W ^{qaratqich kelishigi –} W ^{egalik qo‘shimchasi} q qaratuvchi -qaralmish qolipi hosilalari turli xil ma’noviy munosabatni namoyon qiladi. Misol sifatida bir-biriga o‘xshash bir nechta nutqiy SB ni qiyoslab ko‘raylik (38- jadval):
38-jadval

№	SB	Ma’noviy munosabatlar
1 2 3 4 5 6 7 8 9	Halimning qalami Odamning qo‘li Ilmning tashabbuskori Odamning yaxshisi Uyning tozaligi Bolaning yig‘lashi Yashashning zavqi Urushning asorati E’tiborsizlikning illati	«Ega-egalik qilinuvchi narsa» «Butun-qism» «Narsa-aloqador shaxs» «Tur-jins» «Belgi egasi-belgi» «Subyekt-uning harakati» «Holat-uning natijasi» «Jarayon-uning oqibati» «Sabab-natija»

Bu qatorni yana davom ettirish mumkin. Ko‘rinadiki, SBdan SBga o‘tish bilan ularning ma’noviy munosabati ham farqlanib bormoqda. Ma’noviy munosabatlar orasida aynan o‘xshashlik yo‘q.

Bu leksemalar asosida ko‘plab SB tuzish mumkin va ularning har biri borliqdagi har xil – «atash», «ajratish», «ega-egalik qiluvchi narsa» kabi munosabatlarni aks ettiradi. Bu obyektiv munosabatning qaysi biri voqelanishi esa birikmadagi grammatik qo‘shimcha bilan belgilanadi. Qaratqich kelishigi va egalik qo‘shimchasi Karimning kitobi birikmasida ikki xil ma’noviy munosabatni voqelantiradi: «ega-egalik qilinuvchi narsa» va «muallif-uning asari». Lekin [W^{qaratqich kelishigi} →W ^{egalik qo‘shimchasi} q qaratuvchi – qaralmish] LSQi bu ikki xillikka nisbatan befarq. Chunki bu omonimlikni nutqda yoki lisonda [W ^{qaratqich kelishigi} → W ^{egalik qo‘shimchasi}] dan quyida maxsus vositalar farqlaydi. Bu vositalar matn (Karim kitob oldi. Karimning kitobi qiziq ekan, yoki Karim kitob yozdi. Karimning kitobi qiziq ekan) yoki SB a’zosining kengayishi (Karimning yozgan kitobi ) kabidan biri yoki bir nechtasi bo‘lishi mumkin.
Demak, ayon bo‘ladiki, yuqoridagi jadvalda keltirilgan SB a’zolari orasidagi ma’noviy munosabat [W ^{qaratqich kelishigi} → W ^{egalik qo‘shimchasi}] qolipiga daxldor bo‘lmay, balki uni to‘ldirayotgan leksemalar va ular borliqda ataydigan narsa/predmet orasida bo‘ladigan munosabatning aksi bo‘lib, bu munosabat leksemaning miqdoriga muvofiq ravishda rang-barang bo‘lishi mumkin. Masalan, borliqdagi stol va oyoq jismlari orasida «ega-egalik qiluvchi narsa» munosabati bo‘lishi mumkin emas. Shuningdek, bu ma’noviy munosabat qaratqich kelishigi va egalik qo‘shimchasining ma’nosi ham emas. Bu jismlar orasida butun-qism munosabati mavjud, u SBda ham aks etgan. SBdagi turli-tuman ma’noviy munosabat bir qarashda qaratqich kelishigi va egalik qo‘shimchasi ma’nosidek ham tuyuladi. Lekin qaratqich kelishigi tobe so‘zni hokim so‘zga, egalik qo‘shimchasi hokim so‘zni tobe so‘zga bog‘lash uchungina xizmat qiladi, xolos. Unga tegishlidek tuyulgan ma’nolar qolipni to‘ldirayotgan leksemalarning ma’noviy mohiyati bilan bog‘liq bo‘lib, mazkur qo‘shimchalar namoyon qiluvchi vositalardir, xolos.

[ism ^{kelishik qo‘shimchasi} → fe’l] qolipi. SBning bu LSQi birinchi uzvi morfologik shakllangan va shuning uchun ShMJ birikuv omiliga ega va ikkinchi qismda grammatik ko‘rsatkich bog‘lanish uchun nisbatan ahamiyatsiz bo‘lganligi bois, birikuv omillarining MShJ kombinatsiyasi amal qiladi.

Qolipning birinchi uzvini ism turkumiga oid so‘zlar to‘ldirib, ular hokim uzvga tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishiklari shakllari bilan bog‘lanadi. Birinchi uzvi asosida LSQ quyidagi ko‘rinishlarga ega bo‘ladi (39-jadval):