Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

SB tasnifi. Hokim a’zoning ifodalanishiga ko‘ra SBning turlari. SB o‘z tarkibidagi hokim a’zoning qaysi so‘z turkumiga kirishiga qarab, quyidagi ko‘rinishlarga ega bo‘ladi.
Ismli birikmada hokim a’zo ot, sifat, son, olmosh turkumidan ifodalanadi: keng dala (ot), tuxumdan kichik (sifat), ovozdan tez (sifat), odamlarning biri (son), o‘quvchilarning hammasi (olmosh).
Fe’lli birikmada hokim a’zo fe’ldan bo‘ladi: vazifani bajarmoq, tez o‘qish, uyalgani uyalgan.
SBning tuzilishiga ko‘ra turlari. Biz yuqorida ko‘rib o‘tgan so‘z birikmalari ikki mustaqil so‘zdan tashkil topgan. So‘z birikmalari uch va undan ortiq mustaqil so‘zli bo‘lishi ham mumkin: bepoyon yashil maydon, o‘nta badiiy asar. Demak, tuzilishiga ko‘ra so‘z birikmasi ikki turga bo‘linadi:
a) sodda birikma; b) murakkab birikma.
Sodda birikma, odatda, ikki mustaqil so‘zdan tuziladi: oq qog‘oz, ko‘m-ko‘k osmon kabi. Besh qavatli bino, o‘n yashar bola, o‘rta bo‘yli yigit tipidagi qo‘shilish ham sodda birikma sanaladi. Chunki ular tarkibidagi besh qavatli, o‘n yashar, o‘rta bo‘yli unsurlari ajralmas birikma bo‘lib, bir butun holda tobe a’zo sifatida namoyon bo‘ladi. Shuningdek, SBning a’zolari ibora yoki boshqa turg‘un birikma bilan ifodalanganda ham birikma sodda hisoblanadi: kapalagi uchib ketgan bola (kapalagi uchib ketganQbola), «Yoriltosh» ertagi (yoriltoshQertagi), Qush qo‘nmas o‘simligi (qush qo‘nmasQo‘simligi).
36-jadval

Hokim Tobe	SHMJ	SHJM	MSHJ	MJSH	JMSH	JSHM
SHMJ	uyning egasi, uydan maktabgacha, shamoldan yopilmoq		kitobni o‘qimoq, odamdek yashamoq, shirindan shirin, daraxtdan mo‘rt, shoshib gapirmoq, uchga bir	xalqqa murojaat, farishtadek odam, nuragan devor
SHJM
MSHJ
MJSH			ilg‘or ishchi, yaxshi odam, shunchalar go‘zal
JMSH	mart oyi		temir qoshiq, qo‘shni kampir
JSHM