Mumtoz musiqa haqida tushuncha

Qo’shilsin bu muxammas bazm ichra savti gulyora
Qo’ying yo’l bermangiz ulfatlar ichra bo’lsa ag’yora.
Girya ikkinchining kuy tuzilishi birinchidan farq qiladi va jadalroq surhatda ijro etiladi. «Fig’on», «Suvora», «Guluzorim» kabi ajoyib ashula yo’llari ham Segoh sadolariga asoslangan. Segoh yo’llari zaminida juda ko’p cholg’u yo’llari, maxsus surnayda chalinadigan kuylar ham yaratilgan edi.
Mushkuloti Segoh va uning Ufari, Patnisaki Segoh, Say­qal, Navro’zi Ajam va uning taronalari, Ufari Ajam shu kungacha sevib ijro etiladi. Segoh yo’llari Xorazmda ham keng tar­qal­gan bo’lib, «Norim-Norim» kuyi, «Feruz» ashulasi, «Eshvoy» qo’shig’i o’zining ohanglari jihatdan Segoh yo’llarining o’zgacha ko’rinishidir. Segoh maqomining cholg’u va ashula qismlari va ular asosida yuzaga kelgan namunalar o’zining badiiy - estetik qimmati bilan musiqa merosimizda sezilarli o’rin egallaydi.

IROQ MAQOMI

Iroq maqomi qadimgi maqomlardan bo’lib, u xaqda mahlumotlar ming yildan buyon manbalarda qayd etiladi. Bu davrlarda lad qurilmalari kuy va ashula bo’limlari bir necha bor o’zgarishi tabiiy bo’lib, «SHoshmaqom» tarkibida esa asrlar osha takomillashuvi natijasida o’ziga xos o’ringa ega bo’lgan maqomdir. «Iroq» iborasi SHarqda mashhur bo’lgan arab mamlakati va unga nisbatan berilgan maqom nomidir. Maqomlar qadimdan mashhur mamlakatlar, shaharlar, yaratilgan betakror bastakorlar nomlari bilan nomlanib kelgan. «Iroq» maqomi sharq xalqlari musiqasida muhim o’rin tutadi va turli xalqlarda bir-biriga o’xshamagan o’ziga xos ohanglar asosida yuzaga kelgan. SHashmaqomdagi Iroq maqomi esa o’zbek va tojik xalqlari musiqasining lad-tonalligi, vazn va usullari, kuy tuzilishi xususiyatlari orqali chambarchas bog’liqdir. Uning tayanch pardalari I, IV, V, VI-bosqichlardir.
Iroq maqomi ham cholg’u va ashula bo’limidan tarkib topgan bo’lib, uning cholg’u bo’limida Tasnifi Iroq, Tarjei Iroq, Muxammasi Iroq, Saqili Iroq 1, 2, Saqili Kalon deyilgan kuy yo’llari mavjuddir.
Tasnifi Iroq ushbu maqomning bosh kuy mavzui bo’lib, ancha keng. Sakkizta xona va bozgo’ydan iborat. Iroq maqomining Tasnif, Tarjeh, Muxammas va Saqil yo’llari yaxlit holda birin-ketin ijro etilgandan keyin, uning ashula bo’limi sho’hbalariga o’tiladi. Ular Sarahbori Iroq, Muxayyari Iroq, CHam­bari Iroq va Ufari Iroq deb nomlanadi.
«Iroq»da ikkinchi guruh sho’hbalari uchramaydi. «Iroq» maqomi sho’hbalarining kuy tuzilishi va ijro etish uslubi murakkab bo’lgani uchun ko’pchilik xonandalar ijro eta olmaganlar. Lekin professor Fitratning yozishicha, mashhur Buxorolik maqomdon hofiz Ota Jalol Muhayyari Iroq asosida besh qismli Savt sho’hbasini yaratgan va «Savti Jaloliy» deb nomlangan. Uning Talqincha, Qashqarcha, Soqiynoma, Ufar shahobchalari bo’lgan.
Iroqning ashula yo’llari turkum Sarahbori Iroq bilan belgilanadi. Bu ashula yo’lining kuy tuzilishi juda murakkab bo’lib, u kichik oktavaning «lya» pardasidan boshlanib, ikki yarim oktavagacha, yahni uchinchi oktavaning “re” pardasigacha ko’tariladi. Bu ijroni kamdan - kam hofizlar bajarishgan bo’lib, ko’p­roq xotin-qiz ovozlar bo’lgan maqom ansambllarda avjlarini to’l­dirganlar.
Sarahbori Iroq cholg’u muqaddimasidan so’ng ikki baytdan iborat ashula jumlalari bilan boshlanadi. Uchinchi xati o’rta parda, yahni Miyonxat, to’rtinchi va beshinchi xatlar Zebo pari avji, oltinchi va yettinchi xatlar - Muhayyari CHorgoh namudi, oxirgi xat tushurish qismlaridan iborat.
Saraxbori iroq xalqimiz orasida iroq nomi bilan mashhur hamma kuy ashulalarning asosi bo’lib xizmat etgan. Sarahbori iroq o’qilgandan so’ng uning oltita taronasi birin-ketin ijro etiladi. Qolgan to’rtta taronasi esa Nasr doyra usulida ijro etiladi.
Sarahbori Iroq taronalari bilan birgalikda ijro etilgandan so’ng Muxayyari Iroq sho’hbasiga o’tiladi. Muxayyari Iroq nasr sho’hbasi bo’lib, Muxayyari CHorgoh namudining turli balandliklarda takror ijro etiladigan variantidir. Muxayyar - «tanlab olingan» degan mahnoni bildiradi. Muhayyari Iroq Dugoh maqomi ladiga mos bo’lib, CHorgoh sho’hbasi bilan hamo­hang kuylanadi. SHuning uchun uning asosida yaratilgan namud «Muxayyari CHorgoh» deb atalishi ehtimoldan holi emas. Muxayyari iroq mungli, dardli, tahsirchan yangraydi.
Muxayyari Iroq ijrosidan so’ng uning to’rtta taronasi va siporishi o’qiladi. Birinchi taronasi Farg’ona va Toshkentda mashhur bo’lgan «CHorgoh-2»ning o’zidir. Lekin avjida muxayyari CHorgoh namudi kiritilgan. Ikkinchi tarona ham CHorgoh yo’llarini eslatadi. Uchinchi va to’rtinchi taronalari kuy tuzilishi boshqacha bo’lib, bastakor ohanglardan iborat. Suporish esa Sarahbori Iroq kuy jumlalaridan iborat.
Iroq maqomining yana bir sho’hbasi CHambari Iroq deb nom­lanib, birgina ashula yo’lidan iborat. CHambari Iroq Farg’ona va Toshkentda mashhur bo’lgan «Suvora»ni eslatsada, talqincha doyra usulida ijro etiladi. CHambari Iroq cholg’u muqaddima bilan boshlanadi. Uning birinchi xati - Daromad, ikkinchi va uchinchi xatlar - o’rta pardalarda ijro etiladigan Miyonxat, to’rtinchi xati Zebo pari avji, beshinchi, yettinchi xatlar Miyonxat­ning yangilanishi, oxirgi xati esa tushirim qismlaridan iborat. Iroq maqomining Ufari muxayyari Iroq bilan ohang­dosh bo’lib, uning Ufar doyra usulidagi ko’rinishidir.
Umuman olganda, Iroq maqomi turkum boshqa maqomlarga nisbatan anchagina ixcham, uning tarkibida Sarahbor va bittagina Nasr sho’hbasi hisoblangan Muxayyari Iroq mavjud bo’lib, unda «Talqin» yoki «CHapandoz», ikkinchi guruhga kiradigan «Savt» va «Mo’g’ulcha» sho’hbalari ham yo’q. Lekin Iroq yo’llari asosida juda ko’p kuy va ashula yo’llari yaratilgan bo’lib, misol uchun CHo’li Iroq, Ufari Mushkuloti Iroq, Toshkent Iroqi, Bozurgoniy, Surnay Irog’i va qator ijrolarni ko’rsatish mumkin. SHunday qilib, Iroqning cholg’u yo’llari ijro etilib, uning Sarahbori va Nasr sho’hbalari taronalari bilan o’qilgandan so’ng Ufar qismi va suporish bilan turkum tugallanadi.