Mulk va boshqaruv: aloqa va rivojlanish tendentsiyalari

MULK VA BOSHQARUV: ALOQA VA RIVOJLANISH TENDENTSIYALARI
REJA:
1.Boshqaruvning obyekti va subyektlari.
2. O’zbekiston iqtisodiyotida mulk va boshqaruvning o’rni hamda mohiyati.
3.Aloqa va rivojlanish tendentsiyalari.

1. Boshqaruvning obyekti va subyektlari
Boshqaruv obyekti xaqida so`z yuritganda, eng avvalo, obyekt suzining lug`aviy manosiga etibor berish kerak bo‘ladi. Shu manoda obyekt – bu:
- umumiy maqsadlarga erishish uchun faolyati ongli ravishda muvofiqlashtiriladigan tashkilot insonlar guruhi;
- bizdan tashqarida va bizning ongimizga bog`liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lgan borliq;
- voqelik, moddiy dunyo, mavjudot;
- kishi faoliyati, diqqat-etibori qaratilgan hodisa, narsa, shaxs;
- xo‘jalik yoki mudofaa ahamiyatiga ega bo‘lgan korxona, qurilish, ayrim uchastka va h.k. Demak, obyekt tushunchasi mikro voqelikdan (kishi va uning faoliyatidan) tortib to makro voqelik (moddiy dunyo, jamiyat) darajasigacha bo‘lgan ma’noni o‘z ichiga oladi. Masalan, haydovchi o`z mashinasini boshqara ololmaganligi sababli, u yo‘ldan chiqib ketgani. Bu yerda boshqaruv obyekti bo‘lib mashina hisoblanadi. Yoki kishi o‘zini juda yaxshi boshqara oladi. Bu yerda boshqaruv obyekti bo‘lib kishi, shaxs hisoblanadi. Futbol komandasi yoki shahar transporti harakatini boshqarish, tuman, viloyat, mamlakatni boshqarish va h.k. menejmentning yoki boshqarishning obyektlaridir. Boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning rahbarlari menejmentning subyekti, yani boshqaruv organlarni yoki menejerlar – boshqaruvchilar bulib xisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, obyekt va subyektlarni quyidagicha tavsiflash mumkin:
Boshqaruv № Obyekti (boshqaruvchi hodisa obyekti) Subyekti (boshqaruvchi organi, rahbarlik)
1.Makrodarajada
1 Mamlakat (respublika)
-qonun chiqaruvchi hokimiyat (Oliy majlis)
-ijro etuvchi hokimiyat (Vazirlar mahkamasi)
-Sud hokimiyati
2 Viloyat -QQR Joqarg`i kengashi va viloyat deputatlari
-QQR Vazirlar kengashi, viloyatlar hokimiyatlari
-QQR Oliy sudi, viloyatlar sudlari
3 Tuman -Tuman (shahar) xalq duputatlari
-Tuman (shahar)lar xokimliklari
-Tuman (shahar) sudlari
Boshqaruvning bosh maqsadi-faoliyat jarayonini oqilona tashkil etish,kadrlar salohiyatidan samarali foydalanish , yangi texnologiyalarni qo`llash yo`li bilan tashkilotning foydaliligi va daromadliligini taminlash. Boshqaruv maqsadi - aynan, shu maqsad kishi faoliyatini, o‘z orzularini ushalishiga yo‘naltiradi. Biz dastlab o‘zimizning oldimizda turgan maqsadimizni aniqlab olamiz, so‘ngra esa shu maqsadimiz:
- bo‘lajak harakatlarimizni oldindan aniqlab beradi;
-faoliyatimizning ustuvor yo‘nalishini belgilaydi;
-faoliyatimizni aniq soha, ishga yo‘naltiradi;
-u yoki bu faoliyatimizning zarurlik darajasini belgilab beradi;
-pirovard natijamizning baholash me’yorini belgilaydi va h.k.
Maqsadning ilmiy asoslanganligi va to‘g‘ri belgilanganligi boshqarish uchun o‘ta zarur. Chunki aynan shu maqsadga binoan:
- boshqarish funksiyalari;
- boshqarish usullari;
- boshqarishning tuzilmaviy tarkibi;
- lavozimlarni belgilash va kadrlarni tanlash kabi muhim masalalar yechiladi.
- oddiy qotib qolgan an’anaviy maqsadlar;
- muammoli maqsadlar;
- innovatsion maqsadlar;
- xodimlar malakasini, mahoratini oshirish bo‘yicha maqsadlar;
Birinchi guruhdagi maqsadlar har kun qabul qilinadigan va amalga oshiriladigan odatiy maqsadlar bo‘lib, ularning bajarilishini ta’minlash tegishli bo‘g‘indagi rahbarning bevosita burchiga kiradi. Masalan, marketing bo‘limining boshlig‘i oldida quyidagi maqsad qo‘yilgan bo‘lishi mumkin: “Oyning oxirigacha joriy yilning so‘nggi kvartalida sotilgan tovarlarning tahlilini qilish va tegishli xulosalar yasash”. Bu an’anaviy maqsaddir. Ikkinchi guruhdagi maqsadlar odatiy maqsadlardan farq qiladi. Bu maqsadlar korxonaga va ayrim xodimga qiyinchiliklar tug‘diradi. Masalan, mahsulotga bo‘lgan talabning to‘satdan
keskin pasayishi va sotish hajmining kamayishi, tabiiy ravishda korxonaning oladigan foydasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shunday bir sharoitda korxona rahbari oldida vaziyatni o‘zgartirish, sotish hajmini, aytaylik, ikki oy ichida keskin ko‘paytirishdek murakkab masala turadi. Bu maqsad muammoli maqsaddir. Chunki sotish hajmini qisqa muddat (2 oy) ichida keskin ko‘paytirish:
• mahsulotga bo‘lgan talabning keskin pasayshi sabablarini aniqlashni;
• ko‘p omilli korrelyatsion - regression tahlilni amalga oshirishni;
• eng maqbul qarorlar qabul qilishni taqoza etadi. Bunga bosh qotirish, aqlni ishlatish kerak bo‘ladi. Innovatsion maqsadlar – bu yangi mahsulotni ishlab chiqarish, yangi texnologiyani joriy qilish bo‘ycha qo‘yiladigan maqsadlardir. Masalan, tadqiqot bo‘limi xodimlarining maqsadi quyidagicha bo‘lishi mumkin: “1 iyulgacha eksport uchun mo‘ljallangan uch turdagi yangi mahsulotni sanovdan o‘tkazishni ta’minlash”. Maqsad qanchalik murakkab bo‘lsa, shunchalik u boshqaruvchi uchun muammoli yoki innovatsion bo‘lishi mumkin. Biroq, bir maqsadning o‘zi birov uchun oddiy, boshqa uchun muammoli, xatto innovatsion bo‘lishi mumkin. Birinchi holda rahbar o‘sha maqsadni echish usullarini mukammal biladi, ya’ni buning uchun uning bilimi, mahorati etarli bo‘lib, uni hech qanday qiynalmay echadi. Boshqa rahbar esa u maqsadni o‘zi uchun murakkab va muammoli tariqada qabul qiladi. Masalan, marketing bo‘limi xodimi uchun “kvartalda sotiladigan tovarlar tahlilini qilish” oddiy bir ish bo‘lsa, sotish bo‘limidagi xodim uchun bu ish muammo bo‘ladi. To‘rtinchi guruh maqsadlar - bu korxona xodimlari malakasini oshirish sohasidagi maqsadlar bo‘lib, ular uzoq muddatli (strategik) reja asosida muntazam ravishda amalga oshirilib boriladi. Masalan, “3-5 yil ichida korxona xodimlarning 20 foizini malakasini oshirish”. Korxona umumiy maqsadining samaradorligi yakka, ya’ni har bir hodim maqsadining qanchalik to‘g‘ri aniqlanganligi va naqadar samarali ado etilganligiga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli har bir xodim oldiga qo‘yladigan maqsadga nisbatan quyidagi talablar qo‘yiladi. Xodim maqsadi yuqori bo‘g‘indagi bo‘limlar maqsadiga bo‘ysinishi, unga mos bo‘lishi kerak. Obrazli qilib aytganda ayrim xodimlarning maqsadlari yuqori pog‘onadagi (xususiy, lokal, umumiy) maqsadlar qanoti (kaskadi) ostida bo‘lishi kerak.