MAVZU 10. MENEJMENT USULLARI
10.1.Menejmentning iktisodiy usullari.
10.2.Menejmentning tashkiliy farmoyish usuli.
10.3.Menejmentning ijtimoiy-psixologik usullari.
10.1.Menejmentning iktisodiy usullari.
Boshkaruv usullari bu bosharuv subyektining boshkaruv obyektiga maksadli yunaltirilgan
ta‘sir utkazishning usullari, ya‘ni boshkaruvchining u boshkarayotgan ishlab chikarish
kollektiviga kuyilgan maksadlarga erishish jarayonida uning faoliyati koordinasiyasini
ta‘minlashdir.
Boshkaruv usullari vositasida iktisodiy jarayonlarga va ishlab chikarish katnashchilariga
moddiy, moliyaviy, energiya, mexnat resurslarini imkoni boricha kam sarf kilib yukori
natijalarga erishish maksadida ta‘sir etiladi. Ishlab chikarish samaradorligi kup jixatdan
boshkaruv usullari mukammalligi va tugri shakllanligi bilan uzviy boglikdir.
Boshkaruv usullari boshkaruv fanida muxim urinni egallab, boshkaruv konun va
tamoyillari bilan uzviy boglikdir. Mexnat jamoasiga ta‘sir etish usullari orasida boshkaruv
mexanizmi uchun bozor iktisodiyoti sharoitida boshkaruv obyektiv konunlari talablariga
muvofik keluvchilarigina eng makbul va maksadga muvofik deb xisoblanadi. Buning
moxiyati shundaki, boshkaruv usullari bozor iktisodiyotiga mansub konunlar tizimi bilan
uzviy boglikdir.
Boshkaruv usullari tashki va ichki omillar ta‘sirida uzgaradi. Tashki omillarga: tashki va
ichki sharoit uzgarishi, iktisodiyotni boshkarishda tub isloxatlarni amalga oshirish, xalk
xujaligining texnikaviy kurollanganlik darajasini boshkarish tizimida uzgarishlar (iktisodiy
isloxatlar, iktisodiyotni boshkarishning tarmok tizimidan xududiy tizimiga utish va x.k.)
kiradi. Ichki omillarga: jumlasiga yirik ishlab chikarish birlashmalarini tashkil etish
asosida ishlab chikarish konsentrasiyasini amalga oshirish; korxona kattaligi uzgarishi
natijasida uning bir guruxdan ikkinchisiga utkazilishi; ishlab chikarish ixtisoslashish
darajasi uzgarishi; mexnatning texnika bilan ta‘minlanish darajasi yaxshilanishi; ishlab
chikarishni rejalashtirish va jadal tartibga solishning mavjud usullarini takomillashtirish va
yangilarini joriy kilish (tarmokli rejalashtirish va boshkarish; ishlab chikarishni uzluksiz
tezkor rejalashtirish, ishlab chikarishni boshkarishni avtomatlashtirilgan tizimini kullash
va x.k.) kiritish mumkin.
Boshkaruv usullari bevosita ijtimoiy-iktisodiy munosabatlarga ta‘sir etuvchi ishlab
chikarish usuli rivojlanishi va jamiyat ishlab chikarish kuchlari usishi bilan uzgarib boradi.
179
Iktisodiyot muvaffakiyatli rivojlanishda boshkaruv usullarini tugri tanlash xam muxim
axamiyatga ega.
Boshkaruv usullarini iktisodiyotning ma‘lum anik soxalarida amal kilishning turli yullari
orasidagi umumiy xodisa sifatida ajratish mumkin. Masalan, boshkaruv darajalari buyicha
boshkaruv usullari (davlat sektorini boshkarish usullari, sex, korxona, birlashma,
mintakani boshkarish usullari), yoki tarmoklarni boshkarish usullari (sanoat, transport,
kishlok xujaligini boshkarish usullari) xakida suz yuritish mumkin. Shuningdek, turli
subyektlri tomonidan kullaniladigan boshkaruv usullarini ajratib kursatish mumkin. Davlat
boshkaruvi usullari jamoat tashkilotlarini boshkarish usullari. Yoki iktisodiyotning ayrim
soxalarida kullaniladigan boshkaruv usullarini (ishlab chikarishni, moliyaviy soxani, fan
va maorifni boshkarish usullari)ni xam kuzda tutish lozim.
Boshkaruv tashkilotlari tizimi bilan turli-tumanligi bu tashkilotlar faoliyati usullarini
ajratish uchun asos bulib xizmat kiladi. Bu yerda suz vazirliklar, assosasiyalar, aksionerlar
jamiyati, davlat kumitalarini boshkarish usullari xakida suz boradi.
Va nixoyat, turli turkumga kiruvchi ishlovchilar boshkaruv faoliyatida menejerlar,
direktorlar, bulimlar boshliklari tomonidan kullaniladigan boshkaruv usullarini ajratib
kursatish mumkin.
Demak, boshkaruv nazariya va amaliyotida turli boshkaruv usullari mavjuddir. Ular
boshkaruv usullarining xar bir guruxi uz xususiyatlariga ega bulgan tizimni tashkil etgan.
Xalk xujaligini boshkarishda kuyidagi usullardan foydalaniladi: iktisodiy, tashkiliy,
ijtimoiy, psixologik va xukukiy. Boshkaruvning bu usullari uzaro uzviy boglikdir, shu
sababli ularning birortasiga ortikcha axamiyat berish butun ishlab chikarishning normal
borishi buzilishiga olib keladi. Xozirgi davrda bozor iktisodiyotini boshkarishning
iktisodiy usullari muxim axamiyat kasb etmokda.
Boshkaruvning iktisodiy usullari kishilarga iktisodiy manfaatlar orkali ta‘sir kursatadi.
Iktisodiy usullarning moxiyati xodimlar va ishlab chikarish jamoasiga ular manfaati
bulishini ta‘minlovchi iktisodiy sharoit yaratishdan iboratdir. Boshkaruv usullari tizimida
iktisodiy usullar yetakchi urinni egalaydi.
Iktisodiy usullar iktisodiy ta‘sir vositalari yigindisidan (narx, kredit, biznes-reja, foyda,
soliklar, ish xaki, iktisodiy ragbatlantirish va x.k.), ya‘ni xujalik faoliyatiga ta‘sir etishning
xar bir jamoa mos xujalik bugini bilan uzviy alokada amal kilishini ta‘minlovchi
tadbirlaridan iboratdir.
Bozor mexanizmining muxim vazifalaridan biri biznes reja va bozorning uzviy boglik
bulishiga imkon yaratuvchi pul va tovar resurslari tugri nisbatini ta‘minlashdir.
Bozor - bu tovar-pul munosabatlarining doimo soklanuvchi balansidir. Bozor
munosabatlari sharoitida rejali iktisodiyotga nisbatan kat‘iy boshkaruv tizimi urnatiladi.
Bozor tamoyillari xujalik raxbarlaridan tashabbuskorlik, korxona faoliyati masalalari
buyicha yukori natijalarga erishish maksadida kayishkoklik, tavakkalchilikni talab etadi.
Bozor iktisodiyoti ma‘muriy-buyrukbozlik tizimiga nisbatan karama-karshi tizim bulib,
bozorda narx, solik, kredit vositasida tartibga solish eng avvalo ijtimoiy maksadda amalga
oshiriladi. Bozor iktisodiyoti sharoitida narx va ish xaki uzgarishni kat‘iy tartibga solmay
barkarorlikka erishib bulmaydi.
Shunday kilib, boshkaruvning iktisodiy usullari juda keng imkoniyatlarga eag bulib, ular
moxirona va uz vaktida tashkiliy-farmoyish, ijtimoiy-psixologik va xukukiy usullar bilan
kushib olib borilgan takdirda yaxshi natijalarga erishish mumkin.
180
Korxonalar, aksioner jamiyatlari, firmalarda muxim boshkaruv usullaridan biri - biznes-
rejalardir. U iktisodiy jarayonlarni umummilliy manfaatlarni kuzlab, xujalik amaliyotida
obyektiv iktisodiy konunlardan foydalanish asosida, ongli ravishda, bir maksadga intilgan
xolda boshkarishning uzaro uzviy boglik tizimidan iboratdir.
Biznes-reja vositasida xal etiladigan asosiy vazifalar kuyidagilardan iborat: iktisodiyot
rivojlanishi yunalishlari va maksadlarni amalga oshirish yullarini kursatish,
iktisodiyotning barkaror, mutanosib usishini ta‘minlash, moddiy, mexnat va moliyaviy
resurslarni tarmoklar va ishlab chikarishlar urtasida taksimlash va kayta taksimlash, fan-
texnika tarakkiyoti yutuklarini joriy etishni ta‘minlash; tarmoklararo integrasiya, tarmok
ichida ixtisoslashuv va sanoat kooperasiyasini chukurlashtirish; xujalik yurituvchi
subyektlar faoliyatini tezkor tartibga solish va koordinasiya kilish.
Biznes-reja korxona, aksionerlar jamiyati, konsernlar faoliyatining xamma tomonlarini:
maxsulot ishlab chikarish va sotish; moddiy-texnikaviy ta‘minot va ishlab chikarish
fondlaridan foydalanish, mexnat va ish xaki, jamoada ijtimoiy jarayonlar va x.k.larni
kamrab oladi. Bozor munosabatlari sharoitida ularga rejalashtirish borasida keng xukuklar
beriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |