Muhokama qilinib o‘quv jarayoniga foydalanish uchun tavsiya qilingan


Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning



Download 2,43 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/389
Sana30.12.2021
Hajmi2,43 Mb.
#97407
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   389
Bog'liq
kichik biznes va tadbirkorlik

1.4. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning 
maqsadi  va vazifalari 
О‗zbekistonda  keng  kо‗lamli  bozor  о‗zgarishlarini  amatga  oshirish  jarayonida  mulkdor 
shaxslar  doirasi  kengayib  bormoqda.  Mamlakatimiz  Prezidenti  I.A.Karimov  ta‘kidlaga nidek,  «... 
amalga  oshirilayotgan  islohotlarning  asosiy,  eng  katta  maqsadi,  ustuvor  yо‗nalishi  О‗zbekistonda 
haqiqiy  mulkdorlar  sinfini  shakllantirishdan  iboratdir.  Bizning  qabul  qilgan  barcha  farmonu 
qarorlarimiz,  qonunlarimiz,  hamma  ishimiz  ana  shu  maqsadga  qaratilgandir.  Bu  vazifalarni  hal 
yetmasdan  kutilgan  natijaga,  xayotimizda,  iqtisodiyotimizda  istalgan  о‗zgarishlarga  erishib 
bо‗lmaydi»
11
.  Bozor  islohotlarining  hozirgi  bosqichidagi  g‗oyat  muhim  vazifa,  eng  avvalo,  ishlab 
chiqarish  sohasidagi  davlat  korxonalarini  xususiylashtirish  va  ular  negizida  vujudga  kelayotgan 
tadbirkorlik  tuzilmalarini  aniq  maqsad  bilan  qо‗llab-quvvatlash  orqali  mulkdorlar  sinfini 
shakllantirishdan  iboratdir.  Jamiyatimiz  uchun  yangi  bо‗lgan  mana  shu  ijtimoiy  turni,  uning 
faoliyat  sohalari  shakllarini  о‗rganishni  nazariya  ehtiyojlari gina  emas,  balki  amaliy  zaruriyat  ham 
shart  qilib  qо‗ymoqda.  Bugungi  kunda  mamlakatimizda  ishlab  chiqarilayotgan  yalpi  ichki 
mahsulotning  qariyb  80  foizi,  sanoat  mahsulot-larining  78  foizidan  ortig‗i,  qishloq  xо‗jaligi  va 
chakana  savdo  aylanmasining  deyarli  barcha  mahsulotlari  nodavlat  sektori  ulushiga  tо‗g‗ri 
kelmoqda.  
О‗rta sinf davlatning asosi va jamiyatning eng barqaror qismidir. Bu sinfni vujudga keltirish 
vazifasini  hal  qilish, turmush darajasini  oshirish va  har  bir insonning  tadbirkorlik  imkoniyatlarini 
ochish muammosini hal qilib beradi. 
Ushbu masalaning iqtisodiy jihati shundan iboratki,  mulkdorlar real, ularning faoliyati esa 
samarali  bо‗lishi  kerak.  Umuman  olganda,  korxonaning  barcha  ishlovchilarini  rasman 
aksiyadorlarga  aylantirish  uncha  qiyin  emas.  Lekin  ular  haqiqatda  boshqaruvda  qatnashmasalar, 
dividendlar  ololmasalar  va  hatto,  о‗z  aksiyalarini  korxonadan  tashqariga  sota  olmasalar,  ularni  real 
mulkdorlar  deb  bо‗lmaydi.  Aholi  mana  shunday  vaziyatni  kо‗rar  ekan,  bunday  korxonaning 
aksiyalarini  erkin  bozordan  ham  sotib  olmaydi,  chunki  korxona  bi lan  bevosita  bog‗langan 
odamlar  uning  ishiga  ta‘sir  kо‗rsata  olmasalar  va  qonunga  muvofiq  о‗zlariga  tegishli  daromadni 
ololmasalar,  bu  ish  tashqaridagi  mayda  investorlar  uchun  yanada  mushkul  kechadi.  Xulosa  aniq: 
mulkdorlar  huquqlarini  amalga  oshirish  va  ularni  himoya  qilishning  real  mexanizmlari  bо‗lmog‗i 
kerak.  Busiz  mulk  nomigagina  mavjud  bо‗ladi.  Bu  mol-mulkning  esa  egasi  bо‗lmaydi.  Bunday 
vaziyat  iqtisodiyot  uchun  ham  juda  xavflidir.  Chunki  bu  hozirgi  paytda  mol-mulkdan  amalda 
                                                 
11
 I.A.Karimov. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. ―О‗zbekiston‖, 1997 yil 5-tom, 335-bet. 


 
19 
foydalanib  turgan  yoki  xatto,  undan  foydalanish  imkoniyatiga  ega  kishilarning  qonunsiz  ravishda 
boyishi uchun keng imkoniyat yaratib beradi.  
Xaqiqiy mulkdor о‗z tabiatiga kо‗ra oqilona ish olib borishi va о‗ziga qarashli mulkni kо‗paytirishga 
harakat qilishi kerak. Bordi-yu, shunday bо‗lmasa, demak, mol-mulkni tasarruf qiluvchi subyekt yo о‗zini 
mulkdor deb hisoblamaydi, yoki о‗zining huquqlarini zarur kafolatlarga ega emas deb hisoblaydi, yoki mol-
mulk  yangi  egasiga  saqlash  va  kо‗paytirish  tamoyillariga  mutlaqo  yordam  bermaydigan  shartlar  bilan 
tekkan bо‗ladi. Shu sababli, mulk huquqi qonun bilan himoyalangan bо‗libgina qolmasdan, u jamiyatdagi 
barcha  munosabatlar  tizimi  bilan  amalda  ta‘minlangan  bо‗lishi  kerak.  Faoliyati  о‗ziga  qarashli  mulkni 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga, ishlab chiqarishni rivojlantirishga va ana shu asosda yangi moddiy 
boy-liklar  yaratishga qaratilgan shaxslarni har tomonlama rag‗batlan-tirish zarur. Mulkdorlar sinfi  mavjud 
mol-mulk va daromadlar asosida, shu jumladan: 
-  jamg‗armalarni  qimmatli  qog‗ozlarga  solish,  shuningdek,  xususiy  shaxslarga  qarashli 
kо‗chmas mulkdan va boshqa mol-mulk-lardan foydalanish yо‗li bilan; 
-  davlatga 
qarashli 
mol-mulkni 
(auksionlarda 
va 
tanlov 
asosida), 
shuningdek 
xususiylashtirilayotgan  korxonalar  aksiya-larini  sotib  olish  orqali  mulkni  davlat  tasarrufidan 
chiqarish va xususiylashtirish natijasida; 
-  yuridik  shaxs  tashkil  yetmagan  holda  va  korxonalar  ochm agan  holda  yakka  tartibdagi 
mehnat faoliyatini va tadbirkorlikni rivojlantirish orqali shakllantiriladi.  
Mulkdorlar  ixtiyoridagi  barcha  obyektlarni  daromad  olish  maqsadida  foydalanilmaydigan 
obyektlarga va ishlab chiqarish resurslariga ajratish mumkin. 
Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: 
-  mehnat; 
-  yer; 
-  sarmoya: 
a) moddiy aktivlar, 
b) moliyaviy aktivlar, shu jumladan: pul mablag‗lari; qimmatli qog‗ozlar; 
v) nomoddiy aktivlar – intellektual mulk obyektlari. 
Ishlab  chiqarish  resurslaridan  daromad  olish  va  mulkni  kо‗paytirish  uchun  foydalaniladi. 
Biron bir mol-mulkka ega shaxs mulkdordir. 
Mulkdor  –  moddiy  va  intellektual  mulk  obyektlariga  ega  bо‗lgan,  ularni  tasarruf  etish  va 
ulardan  о‗z  xohishiga  qaratib,  shu  jumladan  daromad  olish  maqsadida  foydalanish  huquqiga  ega 
jismoniy shaxsdir. 
Mulkdorlar sinfi uch guruhdan iborat: 
-  daromad  keltirmaydigan  va  shaxsiy  maqsadlarda  foydala-nishga  mо‗ljallangan  mol-
mulkka ega mulkdorlar; 
-  shaxsiy  iste‘molga  mо‗ljallangan  mol-mulk  bilan  bir  qatorda,  qо‗shimcha  tadbirkorlik 
daromadi  yoki  kiritilgan  sar-moyadan  daromad  olish  uchun  foydalaniladigan  aktivlar 
(sarmoya)ga ega о‗rta mulkdorlar; 
-  yirik xususiy korxonalar, firmalarga ega va ularning  faoliyatidan katta daromad oladigan 
yirik mulkdorlar. 
Ushbu  guruhlarning  shakllanishiga  qanday  omillar  ta‘sir  etadi?  Birinchi  navbatda, 
psixologik  xususiyatlar  ta‘sir  kо‗rsa-tadi.  Odamni  zо‗rlab  mulkdorga  aylantirib  bо‗lmaydi.  U 
bunga ruhan tayyor bо‗lishi kerak. Bu esa juda qiyin narsa. Chunki odamlarga xaddan tashqari uzoq 
vaqt  mobaynida  xususiy  mulkni  va  uning  sohiblarini  boshqalarga  qaraganda  tashabbuskorroq  va 
tadbirkorroq bо‗lganligi tufayli moddiy jihatdan yaxshiroq yashaganlarni yomon kо‗rish va ularga 
ishonmaslik  xissi  singdirib  kelindi.  Endi  esa  zamon  о‗zgardi,  xususiy  mulkka  bо‗lgan  munosabat 
ham  о‗zgarmoqda,  lekin  eski  tasavvurlar  hali  ham  mavjud.  Kо‗pchilik  davlatning  g‗amxо‗rlik 
qilishiga umid bog‗lab о‗tirmasdan, о‗z farovonligi uchun mas‘uliyatni о‗z zimmasiga olishga hali 
tayyor emas. Ijtimoiy passivlik mulkdorlar sinfini shakllantirish yо‗li dagi jiddiy tо‗siqdir. 
О‗zbekistonda iqtisodiy islohotlar jarayonida mulkdorlar sinfini shakllantirish uchun bir qator 
obyektiv shart-sharoit-lar yaratildi. Buni mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish 
kо‗rsatkichlaridan  bilib  olish  mumkin.  1992-2004  yillar  mobaynida  60630  ta  davlat  korxonasiga 


 
20 
qarashli  mulkning  shakli  о‗zgartirildi.  Bu  jarayon  mahalliy,  yengil,  mebel,  mashinasozlik  va 
avtomobil  sanoatida  batamom  tugallandi.  Qariyb  95  mingta  kichik  va  55  mingtadan  ortiq  xususiy 
korxona tashkil etildi. Davlatga qarashli uy-joy batamom xususiylash-tirilib, uning natijasida  1,4 
mln. ga yaqin kvartira о‗z egalarini topdi. 3 mln. oila tomorqa va yordamchi xо‗jaliklarga ega bо‗ldi. 
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish transport, sog‗liqni saqlash va boshqa ishlab 
chiqarish tarmoqlarida ham jadal rivojlanmoqda. 
Mulkdorlar  sinfini  shakllantirishning  asosiy  yо‗llaridan  biri  –  bu  tadbirkorlikni,  uning 
kichik  biznes shakli rivojini ta‘minlash katta ahamiyatga ega. Aksiyal ashtirish keng aholi ommasini 
mulkka  egalik  qilishga  jalb  etishning  eng  samarali  vositasidir.  Biroq,  bu  jarayon  murakkab,  kо‗p 
qirrali  bо‗lib,  u  bozor  iqtisodiyoti  subyektlarining  manfaatlariga  daxldordir.  Hozir  respublika 
iqtisodiyotida ochiq turdagi aksiyadorlik ja-miyatlari juda keng yoyilgan. 
Bu  jamiyatlarning  ustav  sarmoyasini  tashkil  qilishda  ishti-rok  etuvchi  ulushlar,  odatda, 
quyidagicha taqsimlanadi: 
-  davlat ulushi; 
-  mehnat jamoasi ulushi; 
-  xorijiy sherik ulushi; 
-  fond  birjalari  va  qimmatli  qog‗ozlar  bozorlarida,  shu  jumladan,  chet  elda  ham  erkin 
sotish uchun ajratilgan ulushi. 
Davlat  va  mehnat  jamoalariga  qarashli  akiiyalar  paketlari  hajmini  Davlat  mulk  qо‗mitasi 
belgilaydi.  Fuqarolar  yoki  yuri-dik  shaxslar  tomonidan  sotib  olingan  yoki  bepul  olin gan  har 
qanday  aksiyalar  ularning  mulkdorlari  tomonidan  qonun  doirasida  hech  bir  cheklovsiz  sotilishi 
mumkin.  Akiiyalarning  qо‗shimcha  (ikkilamchi)  emissiyasi  va  ularni  joylashtirish  aksiyadorlik 
jamiyati tomonidan amaldagi qonunlarga muvofiq olib boriladi. 
Korxonani  xususiylashtirishning  yana  bir  shakli  uni  tanlov  asosida  yoki  auksionda  jismoniy 
yoki  yuridik  shaxslarga  xususiy  mulk  qilib  sotishdan  iborat.  Bunda  haridor  sotib  olingan 
obyektlarga nisbatan ma‘lum talablarni bajaradi. Tanlov shartlari  О‗zbekiston Respublikasi  mulkni 
davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish  sohasidagi  tartiblariga  muvofiq  belgilanadi  va  u 
quyidagi majburiy bandlarga ega bо‗ladi: 
-  auksionda  xususiylashtirilgan  davlat  korxonalarining  mulkdorlariga  aylangan  jismoniy 
va  yuridik  shaxslarga  ushbu  korxonalar  tasarrufida  bо‗lgan,  sotib  olin gan  mol-mulk  tarki-biga 
kirmagan,  turar  joy  bо‗lmagan  davlatga  qarashli  binolarni,  inshootlarni,  qurilishlarni  ijaraga 
olish  haqida  uzoq  muddatli  ( 1 0   yilgacha)  shartnomalar  tuzish  huquqi  beriladi.  Ijara  shartlarini 
ilgari  tuzilgan  shartnomalarga  nisbatan  о‗zgarti-rishga  (agar  shartnomaning  о‗zida  boshqacha 
tartib  belgilangan  bо‗lmasa)  faqat  taraflarning  kelishuviga  muvofiq  yо‗l  qо‗yiladi. 
Xususiylashtirilgan  savdo  va  xizmat  kо‗rsatish  sohasi  obyektla-rining  mulkdorlari shu korxonalar 
egallab turgan yer uchastkalarini mulk qilib sotib olish huquqiga egadirlar; 
-  korxonalar  va  tashkilotlarning,  shu  jumladan,  tugatilayotgan  va  tugatilgan  korxonalar  va 
tashkilotlarning  mol-mulki  Respublika  kо‗chmas  mulk  birjasi  va  uning  filiallarida  auksion  savdoda 
Davlat mulk qо‗mitasi tomonidan tasdiqlangan Nizomga muvofiq sotiladi
-  davlatga  qarashli  ishlab  turgan  korxona  tashkilotlarning  mol-mulki  (aktivlari)  faqat  Davlat 
mulk qо‗mitasi ruxsati bilan va belgilangan tartibda sotiladi. 
Respublikada mulkni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish asta-sekin, biridan ikkinchisiga 
о‗tiladigan uch bosqichda amalga oshiriladi. 
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bora-sida ijara korxonalari, kichik, xususiy 
korxonalar,  aksiyadorlik  jamiyatlari,  qо‗shma  korxonalar,  fermer  xо‗jaliklari,  kooperativlar  va  dehqon 
xо‗jaliklari kabi tashkiliy-huquqiy shakllari tashkil topdi. 
Erishilgan  natijalar  bilan  birga,  jiddiy  yondashish  va  tez  hal  etishni  talab  qiladigan  bir  qancha 
muammolar ham mavjud: 
-  birinchidan,  xususiylashtirishni  amalga  oshirishning  past  sur‘atlari  uning  samaradorligini 
kamaytirmoqda.  Jahon  amaliyoti  islohotlar  bir  vaqtda  va  muntazam  amalga  oshirilganida  ijobiy  samara 
berishini  kо‗rsatmoqda.  Xususiylashtirish  sustlashsa,  odamlarning  mos  ravishda  fikr  yuritish  jarayoni 
sekinlashadi, iqtisodiy xulq-atvorning eski stereotiplari uzoqroq saqlanib turadi; 


 
21 
-  ikkinchidan,  bir  tarmoq.  (yoki  soha)da  xususiylashtirish  amalga  oshirilib,  u  bilan  bog‗liq 
bо‗lgan  boshqa  sohada  davlat  mulki  yoki  uning  monopoliyasi  saqlanib  qolishi  xususiylashtirilgan 
korxonalarning  manfaatlarini  kamsitadi.  Bu  hol,  eng  avvalo,  turli  tarmoqlardagi  narxlarning  pariteti 
buzilishida  namoyon  bо‗ladi.  Masalan,  agrar  sektorda  nisbatan  tez  amalga  oshirilgan  mulkni  davlat 
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish qishloq xо‗jaligi manfaatlariga zarar  keltiradi.  Chunki,  qishloq 
xо‗jaligiga  texnika,  о‗g‗itlar,  elektr  energiyasi,  yoqilg‗i  yetkazib  beruvchi  korxonalar  ancha  kech 
xususiylashtirildi  va  ular  monopolistlar  (yoki  oligopolistlar)  mavqeini  saqlab  qolib,  о‗z  mahsulotlari 
narxini oshirdilar. Buning natijasida agrar sektor katta-katta iqtisodiy qiyinchilik-larga duch keldi; 
-  uchinchidan,  xususiylashtirishning  pulli  bо‗lishi  xususiylash-tirilayotgan  obyektlar  bozoriga 
munosib  baholanishini  taqozo  etadi.  Biroq  mol-mulkni  baholashning  ilmiy  usullari  va  islohotlarning 
dastlabki  bosqichida  tegishli  mutaxassislarning  bо‗lmaganligi  kо‗pdan-kо‗p  tartibbuzarliklarni  keltirib 
chiqaradi.  Buning  natijasida,  mulk  tadbirkorlik  faoliyati  bilan  shug‗ullanishni  istagan  va  shug‗ullana 
oladigan odamlar qо‗liga emas, balki tasodifiy odamlar qо‗liga о‗tib qoladi. 
Umuman olganda, keltirilgan muammollar murakkab bо‗lishiga qaramasdan, О‗zbekistonda mulkdorlar 
sinfini  shakllantirish  va  tadbirkorlikni  rivojlantirish  uchun  qulay  vaziyat  vujudga  keldi.  Hozirgi  vaqtda 
jamiyatimiz tarkibida real mulkka ega bо‗lgan, uni qadrlayotgan va ularni о‗z moddiy farovonliklari uchun 
asos  qilib  olayotgan  kishilarning  katta  guruhi  shakllandi.  Ushbu  ijtimoiy  qatlamni  yanada  mustahkamlash 
davlatning  iqtisodiy  qudrati  oshishiga,  uning  ijtimoiy-siyosiy  barqarorligini  ta‘minlanishiga,  demokratik 
qadriyatlar qaror topishiga olib keladi. 

Download 2,43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   389




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish