Muhokama qilinib o‘quv jarayoniga foydalanish uchun tavsiya qilingan

2.3. Moliyaviy tadbirkorlik 
Tijorat banklari va fond birjalari moliyaviy tadbirkorlik uchun faoliyat kо‗rsatuvchi maqom bо‗lib 
xizmat qiladi. Ushbu bozor institutlarining mohiyati nimada? 
Tijorat  banki  –  aksiyador  turdagi  moliyaviy-kredit  muassasasi  bо‗lib,  asosan  pul 
omonatlarini  (depozitlarni)  qabul  qiluvchi  va  mijoz  kо‗rsatmasi  bilan  boshqa  hisob-kitob  operatsiya-
larni amalga oshiruvchi tijorat tashkilotlariga pulli xizmat kо‗rsatadi. Tijorat banklarining daro mad 
manbai depozit (jalb etilgan) va ssuda mablag‗lari о‗rtasidagi   farqlardan shakllanadi. 
Tijorat  banklari  operatsiyalari  passiv  (mablag‗larni  jalb  etish),  aktiv  (mablag‗larni 
joylashtirish),  komission-vositachi  (komission  tо‗lovlari  bо‗lgan  mijozlarning  topshiriqlarini 
bajarish) kabi uch guruhga bо‗linadi. 
Tijorat banklari mablag‗larni katta muddatga olib, kichik muddatga qarzga beradi. Bu banklar 
kreditorlarga oldindan belgilangan foizlarni tо‗lash bilan bog‗liq tijorat tavakkaliga mubtalo bо‗ladi. 
Shu  sababli  bank  berilgan  qarzlari  turli  sabablarga  kо‗ra  о‗z  vaqtida  qaytmasligini  hisobga  olib, 
ma‘lum pul zaxirasiga ega bо‗lishi kerak. 
1996  yil  25  aprelda  qabul  qilingan  О‗zbekistan  Respub-likasining  «Banklar  va  bank  faoliyati 
tо‗g‗risida»gi qonunida tijorat banklari faoliyatining barcha huquqiy asoslari aniq belgilab berilgan. 
1996  yilning  birinchi  choragida  tijorat  bank-lari  vakillik  hisob  raqamlarini  Markaziy  bank  hisob-
kitoblar  markaziga  о‗tkazish  tо‗liq  tugallandi  va  kliring  markazlari  tugatildi.  Bu  hudud  ichidagi 
banklar о‗rtasida operatsiyalarning sanoqli soatlarda о‗tkazilishiga imkon beradi. 
Hozirgi  kunda  О‗zbekiston  Respublikasida  bir  qancha  tijorat  aksionerlik  banklari  faoliyat 
kо‗rsatmoqda.  Tijorat  banklari  milliy  iqtisodiyotning  turli  soha  va  tarmoqlari,  korxona  va 
tashkilotlari,  xо‗jalik  va  tadbirkorlik  subyektlarini  kredit-lash,  moliyalash  va  ularga  hisob-kitob 
xizmati  kо‗rsatishni  amalga  oshiradi.  Banklar  faoliyati  tо‗la  mustaqildir.  О‗z  resurslari  yetmay 
qolganda ular boshqa banklardan yoki Markaziy bankdan kredit olishl ari mumkin. 
Fond  birjasi.  Moliyaviy  tadbirkorlikning  elementlaridan  yana  biri  fond  birjasidir. 
Kapitalning  kо‗payishi,  aktivlarning  haqiqiy  narxini  aniqlashga  qaratilgan  qimmatbaho  qog‗ozlar 
bozoriga  fond  birjasi  deyiladi.  Fond  birjasining  faoliyat  tamoyili  talab  va  taklifni  tezkor 
tartiblashtirishdan  iboratdir.  Fond  birjalarida  qimmatbaho  qog‗ozlarning  kopirovkasi  о‗tkazi-ladi. 
Bunga muvofiq birjaning kopirovka bо‗limi mutaxassislari birja orqali о‗tayotgan barcha qimmatbaho 
qog‗ozlarning harid kursi  va sotuv kurslarini  muntazam  ravishda  baholab  boradilar.  Joriy  kurslar  esa 
doimo chiroqli tabloda yozilib, maxsus byulletenda chop etiladi. Joriy kurslarga binoan shu vaqt shu 
birjada  ma‘lum  aksiyalarni  sotish  yoki  sotib  olish  narxlari  aniqlanadi.  Bu narx-lar maxsus formula 
yordamida chiqarilsa, ular birja faolligining indeksini aniqlash uchun asos bо‗ladi. Birja faolligi iqtiso-
diyotda sodir bо‗layotgan ahvolni о‗ziga xos ravishda aks ettiradi. 
Shu  bilan  birga,  davlat  monopolistik  kapitalizm  sharoitida  qimmatbaho  qog‗ozlar  savdosida 
birja  roli  ancha  pasaydi.  Buning  asosiy  sababi  kuchli  kredit-moliya  institutlarining  yuzaga 
kelishidadir.  Ular  qimmatbaho  qog‗ozlar  savdosini  birjalarsiz  olib  boradilar.  Qimmatbaho  qog‗ozlar 
savdosida  birjalar  roli  tushib  ketganiga  sabab,  davlat  obligatsiyalarining  qimmatbaho  qog‗ozlar 
umumiy hajmidagi salmog‗i oshganligidadir. 
Hozirgi  vaqtda  О‗zbekistonda  ham  fond  birjalari  о‗z  faoliya-tini  amalga  oshirib  kelmoqda.