Muhandislik -geologik tadqiqotlar

Shurflar  va  trubalar-to’g’ri  burchakli  (kovak)  yoki  yumaloq    qismining 
vertikal  shaxta  qailmasi  ishlovi.  Ular  gorizontal  yoki  kichik  burchak  ostida 
joylashgan  quruq  bo’sh  jinslarda  yaratilgan  (23.1-rasm).  Shurfning  odatiy 
chuqurligi  10  -  12  m,  ayrim  hollarda  esa  -  30  m  gacha  bo’ladi.  Shurfning 
ko’ndalang  kesmasining  maydoni  –  0,8  dan  4  m
2
    bo’ladi.  Shurflarda  va 
trubkalarda penetrometr yordamida jinslarning har bir qatlamini konsistentsiyasini 
aniqlash  qulaydir.  Ulardanlaboratoriya  sharoitda  o’rganish  uchun    strukturasi  va 
namligi    o’zgarmagan  namuna  va  monolitlar    olinadi.  Asl  namlikni  saqlab  qolish 
uchun namunalar parafinlanadi. 
Shurf  (nem.)  -  yer  yuzasiga  chiqish  yo’liga  ega  bo’lgan  vertikal,  ba’zan 
qiya  kon    inshooti,  chuqurligi  25  m.  gacha  bo’ladi.  Yer  yuzasidan  foydali 
qazilmalarni izlash va razvedka qilish hamda muhandislik geol. si va gidrogeologik 
tadqiqotlar  qilish  maqsadida  o’tkaziladi.  Foydali  qazilmalarni  qidirish,  suvni 

---

181 
 
chiqarib tashlash, shamollatish, material-larni yuqoriga chiqarish, odamlarni pastga 
tushirib  chiqarish  maqsadlarida  foydalaniladi.  Mustahkam  bo’lmagan  tog’ 
jinslaridan  o’tadigan  Shurflar  mustahkamlanadi,  chuq.  10  m  dan  ortiqlari 
shamollatiladi.  Shurf-lar    kvadrat  yoki  to’g’ri  to’rtburchak,  yumaloq  shakllarda 
bo’ladi. 
Shaxta,  shaxta  stvoli  -  kon  ishlarini  bajarish  uchun,  yer  yuzasiga  chiqish 
yo’liga  ega bo’lgan, yer  ostidagi tik  yoki nisbatan qiya, ko’ndalang kesimi  uncha  
katta  bo’lmagan  (4,5*6,5  m  gacha)  kon  inshooti.  Shaxtalar  liftlar,  izli  yoki 
konveyerli transportlar bilan, qurilish paytida esa paqirlar bilan jihozlanadi. Shaxta 
larning ko’ndalang kesimi dumaloq, ba’zan to’g’ri burchakli, kamdankam elliptik 
shaklda bo’ladi. Nisbatan qiya shaxta stvollari to’g’ri burchakli, ravoq shaklida va 
dumaloq  bo’lishi  mumkin.  Shaxta  devorlari  beton,  temirbeton,  katta      hajmli    
temir    va  cho’yan    gardishlar  bilan  mustahkamlanadi.  Shaxta  stvoli  odamlarni 
tushirib-chiqarish,  mustahkamlovchi  yog’ochlarni  tushirish,  rudaga  aralashgan    - 
keraksizjinslarni  chiqarib  olish  va  shaxtani  shamollatish,  yer  osti  suvlarini 
chiqarish  va  razvedka  maqsadlari  uchun  kavlanadi.  Shaxta  stvoli  turlaridan  -  yer 
yuzasiga  chiqish  yo’liga  ega  bo’lmagan  (ko’r  stvol),  shaxtaning  past  qismidan 
yuqori  qismiga  foydali  qazilmalarni  tashib  beruvchi  tik  kon  inshooti    mavjud. 
Shaxta  larning  xizmat  ko’rsatish  muddati  katta  konlarda  50  -  70  yilga  yetadi. 
Dunyoda eng chuqur shaxtalar (chuqurligi 4 - 4,5 km) Hindiston («Chempion Rif» 
shahrisi)da  va  JAR  («Vitvatersrand»  va  boshqalar)da  mavjud.  U  yerdan  oltin, 
kumush va olmoslar qazib chiqariladi.