Muhandislik -geologik tadqiqotlar

23. MA’DANLARGA  ISHLOV  BERISH 
Tabiiy  va  sun’iy  ta’sirlardan  foydalanish  mumkin  bo’lgan  hollarda 
muhandislik  -  geologik  tadqiqotlarni  amalga  oshirish  uchun  (qurilish  chuqurlari, 
yo’l  chuqurlari,  tuproqni  qazib  oluvchi  hayvonlarning  emissiyasi  va  boshqalar), 
ammo  yerning  yomon  ta’siri  bilan  siz  turli  xil  kon  qazishmalaridan  foydalangan 
holda kesimning sun’iy ochilishiga murojaat qilishingiz kerak. 
Tog’  -  kon  ishlarining  turi  va  tartibini  belgilovchi  muhandislik-geologik  
tadqiqotlarning o’ziga xos xususiyatlari:  
1) bo’limda kichik elementlarni tanlash, masalan, ingichka strukturalarning 
barqarorligi va mustahkamligini belgilovchi kuchsizlangan gilli qatlamlar;  
2)  turli  xil  va  dizayndagi  tuproq  tashuvchilar  yordamida  tabiiy  tuzilish  va  
namlikka ega bo’lgan suv yoki tog’  jinslarini namuna olish bilan bevosita konda 
maxsus uskunalar yoki qurilmalar yordamida tog’ jinslarining holati va xossalarini 
o’rganish; 
3)  kon  ishlarida  muxandislik  -  geologik  va  gidrogeologik  kuzatishlar  va 
tajriba  ishlarini  olib  borish  (yer  osti  suvlari  sathining  holatini  kuzatish,  tajriba  
yuklarini  bajarish,  nasos  va  boshqalar.).  Kon  ishlari  turlarining  har  biri  (shurflar, 
katta  diametrli  quduqlar,  tunnellar  va  boshqalar)  faqat  muayyan  sharoitlarda 
qo’llaniladi. 
Hududning  muhandislik  -  geologik  sharoitini  baholashda  u  faqat  alohida 
vazifalarni hal qilish imkonini beradi. Turli xil konlardan foydalanish shartlarining 
qisqacha tavsifini ko’rib chiqamiz. 
Zakopushkalar    -  diametri 0,2  - 0,3  m  va  chuqurligi 0,5  - 0,8  m  bo’lgan  
kichik  voronkasimon    shakldagi    chuqurlik  bo’lib,  asosan  nozik  tuproq  qatlamini 
ochish,  bu qatlamlar ostida joylashgan jinslarning kesimini tuzish uchun delyuvial 
va boshqa yotqiziqlar  va asos  jinslarning aloqalarini kuzatish uchun muhandislik-
geologik    tasvirlash    uchun  ishlatiladi.  Ko’pincha,  zakopushklarning  ta’rifi  yer 
yuzidagi  mavjud  chuqurliklarning  ta’rifi  bilan  almashtirilishi  mumkin:  promoin, 
turli  hayvonlarning  tuproqostidagi  kovaklari  va  kavoklardan  chiqadigan 
chiqindilar, yo’llarning devorlari va boshqalar.  

---

180 
 
 Zakopushkalardan  geologik  kesmani  tuzish  va  jinslarning  xususiyatlarini 
tasniflash  ko’rsatkichlarini  aniqlash  uchun  namunalar  tanlanadi  (granulometrik 
tahlil, plastika ko’rsatkichlari va boshqalar). 
Kanavalar  (ariqlar)-tik  tushish  bilan  qatlamlarni  ochish  uchun  yeridan 
qat’iy  nazar  ishlatiladigan  trapetsiyasimon  ochiq  ishlov  turi.    Odatda  ular  bunday 
qatlamlarning  cho’zilishi  bo’ylab  o’rnatiladi  va  ular  0,2  -  0,5  m    o’lchamda 
kesiladi.  Kanava  chuqurligi  3  m.  gacha  yetishi  mumkin.  Kanavada  tuzilishi 
buzilmagan  va  tabiiy  namligi  bo’lgan  namunalarni  tanlash  qulay,    fotosuratlarini 
ishlab chiqish, tog’  jinslarining yotish  sharoitini  va eskizlarini   tavsiflash. 
Tozalash  -  qiyaliklar  ustida  amalga  oshiriladi.  Tozalash  paytida  ular 
ostidagi  jinslarni  ochish  uchun  nishabdan  bo’linish  yoki  upirilish    hosil  bo’ladi. 
Ko’pincha  tozalash  jarayonida  asos    jinslarning  xiralashgan  qatlami  olib 
tashlanadi.  Ba’zan  tozalash  daryolarning  tik  qirg’oqlarida  amalga  oshiriladi.  Ular 
katta  miqdordagi  qazish  ishlarini talab qilmaydi  va    siz  shamollash  holatida    tog’  
jinslarini  o’rganishga imkon beradi. Tozalash natijasida  geologik kesmani tuzish 
va jinslar xususiyatlarining tasniflash  ko’rsatkichlarini aniqlash uchun namunalar 
tanlanadi.