Muhandislik -geologik tadqiqotlar

22.1.Aerofotosuratlarda  tasvirlangan  tog’  jinslarining  asosiy  
turlarini talqin qilish xususiyatlari. 
Geologik  xaritalash  jarayonida  aerofotosuratlarda  tasvirlangan  har  xil 
turdagi  tog’  jinslarini  talqin  qilish  mustaqil  ish  tarzida  olib  boriladi. 
Aerofotosuratlarda  tog’ jinslarining petrografik tarkibini aniqlash foydali qazilma 
konlarini qidirish va muxandislik geologiyasi tadqiqotlarida ham keng qo’llaniladi. 
 Aerofotosuratlarda  tasvirlangan  tog’  jinslarini  talqin  qilish  geologik 
strukturalar  va  yotqiziqlarning  stratigrafik  ketma  -  ketligini  aniqlash  bilan 
birgalikda  geologik  xaritalash  jarayonining  asosiy  tarkibiy  qismlaridan  birini 
tashqil etadi. 
 Aerofotosuratlarda  tog’  jinslarining  turlarini  ajratish  ularga  xos  bo’lgan 
belgilar  yordamida  olib  boriladi.  Bunda  tog’  jinslari  hosil  qiladigan  o’ziga  xos 
fototonlar,  mezo  -  va  mikrorelyef  shakllari,  darzlanish  xususiyatlari,  jilg’alar, 
soyliklar va jarliklar hosil qilgan tarmoqlarning shakli, elyuviy, tuproq qatlami va 
o’simliklarning rivojlanishi asosiy belgilar hisoblanadi. 
  Bu  belgilardan  aynan  bir  xil  tabiiy  geografik  sharoitga  ega  bo’lgan 
hududlarda  foydalaniladi.  Chunki  ular  turli  tabiiy  geografik  sharoitlarda  o’zgacha 
rivojlanishi mumkin. 
Kam  qalinlikdagi  qatlamlar  aerofotosuratlarda  o’zining  individuallik 
xususiyatlarini  yo’qotadi.  Bunday  hollarda  ularning  to’plamini  tashkil  qiluvchi 
gorizontlar, qatlamalar va svitalar mustaqil birlik sifatida talqin qilinishi darkor. 
  Sementlanmagan  cho’kindilar  aerofotosuratlarda  sementlangan  qattiq 
jinslarning qatlamlaridan yuzasining geomorfologik elementlari orqali keskin farq 
qiladi. 
  Sementlangan  qattiq  jinslar  bilan  almashib  yotuvchi  qum  qatlamlarini 
aerofotosuratlarda  aniqlash  uchun  ularning  yuzasida  rivojlangan  relyef  shakllari, 
fototonlar  munosabati  va  o’simliklarning  tarqalishiga  e’tibor  qaratiladi. 
Sementlanmagan  jinslardan  tashkil  topgan  suvayirg’ichlar  odatda  yassi  va  silliq 
yuzani  tashqil  etadi.  Qumli  yonbag’irlarda  bortlari  kam  nishablikdagi  jilg’a  va 

---

167 
 
soylar rivojlangan bo’ladi. Ularning boshlanish joylarida tovoqsimon relyef shakli 
hosil bo’ladi. 
  Gilli  yotqiziqlardan  iborat  yonbag’irlar,  qumli  yonbag’irlardan  farqli 
o’laroq,  katta  nishablikka  ega  bo’ladi  va  yuzasi  nurash  materiallari  bilan 
qoplanganda  mayda  jo’yaklardan  iborat  murakkab  relyef  shakllarini  hosil  qiladi. 
Ular aerofotosuratlarda yaxshi ko’rinadi. 
  Gilli  qatlamlarning  boshqa  yotqiziqlar  bilan  tutashish  kontaktini 
aniqlashda  ularning  ustki  yuzasida  grunt  suvlarining  sizib  chiqishi,  maysa  va 
o’simliklarning  mavjudligi  hamda  surilmalarning  rivojlanganligiga  e’tibor  berish 
kerak. 
  Agar gil va qattiq jinslarning almashinishidan iborat bo’lgan qatlamalarni 
daryo  yoki  soylik  kesib  o’tgan  bo’lsa,  gilli  yotqiziqlar  rivojlangan  joylarda 
ularning vodiylari birmuncha kengayganligi, yonbag’rining nishabligi past bo’lishi 
kuzatiladi. Qattiq jinslarda esa vodiy toraygan, yonbag’ri  tik  qoyali bo’ladi. 
  Aerofotosuratlarda  gil  qatlamlari  qoramtir,  qumlar  esa  oqish  rangli 
fototonlarga ega bo’ladi. 
  Konglomeratlar  va  qumtoshlar  o’zlarining  petrografik  tarkibi  xilma  -  xil 
bo’lishi tufayli har bir muayyan xolda o’ziga xos ayrim xususiyatlarga ega bo’ladi. 
Suvayirg’ichlarda 
do’ngliklar 
zanjiridan 
iborat 
qatorni 
tashkil 
qiladi. 
YOnbag’irlarda  karnizlari  va  pog’onali  relyef  shakllari  bilan  farqlanadi. 
Konglomeratlar  ko’p  xollarda  qoldiq  shakldagi  xar  xil  g’aroyib  qoyalarni  tashkil 
qilishi  mumkin.  Bu  qatlamlar  fototonlarining  o’zgarishi  bo’yicha  ham  yaqqol 
ajratiladi. 
 Gilli  slaneslar  odatda  qumtosh  va  konglomeratlarga  nisbatan  nurash 
ta’siriga chidamsiz bo’ladi. Bu xususiyat, ularning yupqa qatlamliligi va darzlanish 
zichligining  Yuqoriligi  sababli,  tez  nurashiga  va  tabiiy  ochilmalari  yuzasida 
yumshoq  gilli  elyuviyning  rivojlanishiga  olib  keladi.  Shuning  uchun  ham  gilli 
slaneslar  bilan  ulardan  ancha  mustahkam  bo’lgan  qumtosh,  konglomerat  va 
karbonatli  jinslar  qatlamlarining  almashinuvidan  tashqil  topgan  qatlamalarda  gilli 

---

168 
 
slaneslar  yuzasida  jo’yaksimon  relyef  rivojlanadi  va  ular  bo’yicha  jilg’alar  va 
soyliklar hosil bo’ladi. 
  Ohaktosh,  dolomit  va  mergellardan  iborat  bo’lgan  karbonatli  yotqiziqlar 
aerofotosuratlarda rangi va relyef shakllari bo’yicha ajratiladi. 
  Ohaktosh  va  dolomit  qatlamlari  boshqa  jinslardan  o’zlarining  och  rangli 
fototoni,  massiv  tuzilishga  ega  bo’lgan  karbonatli  jinslar  esa  (rif  qurilmalari) 
do’ngliklardan  iborat  bo’lgan  relyef  shakllari  va  och  rangli  fototoni  orqali  ajralib 
turadi. 
Ohaktosh  qatlamlari  o’zlarining  fototoni  xususiyatlari  tufayli  tektonik 
strukturalarni tahlil qilishda tayanch gorizontlari vazifasini o’taydi. 
Aerofotosuratlarni  tahlil  qilishda  g’orlarning,  karst  voronkalarining 
mavjudligiga  e’tibor  berish  kerak.  Chunki  ular  karbonatli  va  tuzli  yotqiziqlar 
ochilib  yotgan  joylarda  rivojlangan  bo’ladi. Shunindek  «ko’r»  vodiylar  va  ko’llar 
bu erda karbonatli yoki tuzli yotqiziqlarning rivojlanganligidan darak beradi. 
Metamorfik tog’ jinslari, xususan kristallashgan slaneslar va kvarsitlarning 
qatlamlari,  etarli  darajada  qattiq  va  nurash  jarayoniga  nisbatan  chidamli  bo’lgani 
sababli, er  yuzasida devorsimon  relyef  shakllarini hosil qiladi.  Aerofotosuratlarda 
metamorfik  tog’  jinslarini  qatlamlari  yo’nalishiga  nomuvofiq  o’tgan  darzliklar 
natijasida hosil bo’lgan to’rsimon tasvir orqali aniqlash mumkin. Metamorfik tog’ 
jinslarining  yuzasida  rivojlangan  jo’yaklar,  jilg’alar  va  soyliklar  tektonik  yoriqlar 
bo’yicha shakllanganligi tufayli tirsaksimon burilishlarga ega bo’ladi. 
 Kvarsitlar  va  marmarlar  och  rangli  fototoni  va  massiv  relyef  shakllari 
bo’yicha ajratiladi. 
 Gneyslar  o’zining  talqin  qilinish  belgilari  bilan  metamorfik  slaneslar  va 
intruziv  jinslarga  nisbatan  oraliq  xususiyatlarga  ega  bo’ladi.  Ularda  metamorfik 
slaneslar va intruziv jinslarga xos bo’lgan ayrim belgilar bo’lishi mumkin. 
 Intruziv,  effuziv  va  tomirli  jinslar  ham  aerofotosuratlarda  ancha  aniq  va 
ishonarli darajada talqin qilinadi. 
 Intruziv  jinslar  aerofotosuratlarda  cho’kindi  jinslardan  farqli  o’laroq 
qatlamlanishining  yo’qligi,  rangining  bir  xilligi,  darzliklar  tizimining  kesishishi 

---

169 
 
natijasida  hosil  bo’lgan  to’rsimon  chiziqlari  yordamida  talqin  qilinishi  mumkin. 
Bunday  jinslarning  bir  tarkibliligi  tufayli  ularning  yuzasida  rivojlangan  suv 
tarmoqlari dendritsimon tuzilishga egaligini kuzatish mumkin. Darzliklar bo’yicha 
rivojlangan  jo’yaklar  va  mayda  jilg’alar intruziv  jinslar uchun  xos bo’lgan  to’g’ri 
chiziqli shaklga va tirsaksimon burilishga ega bo’ladi. 
 Intruziv massivlarni aerofotosuratlarda aniqlash va o’rganishda fototonlar, 
mezo - va mikrorelyef bilan birgalikda elyuvial yotqiziqlarning rivojlanish, u yoki- 
bu o’simliklarning tarqalish qonuniyatlaridan foydalaniladi. 
 Intruziv jinslar kam qalinlikdagi qoplama jinslar ostida ko’milib yotganda 
ham  ma’lum  belgilari  yordamida  aniqlanishi  mumkin.  Tuproq  katlami  tarkibida 
intruziv jinslarning emirilishidan hosil bo’lgan siniq bo’laklarini kuzatish mumkin. 
Bunday 
siniq 
bo’laklarning 
miqdori 
tuproqda 
qancha 
ko’p 
bo’lsa, 
aerofotosuratlarda shuncha oqish fototon hosil bo’ladi. 
 Lakkolitsimon  shakldagi  va  nurash  jarayoniga  chidamli  bo’lgan  intruziv 
massivlar  relyefda yondosh jinslarga nisbatan qavariq do’nglik hosil qilishi tufayli 
aniqlanadi.  Intruziv  massivlarning  yondosh  jinslar  bilan  kontakti  ham  aerofoto-
suratlarda ularni aniqlash belgisi sifatida foydalaniladi. 
 Kontakt  metamorfizmi  tufayli  o’zgargan  tog’  jinslari  nurash  jarayoniga 
ancha  bardoshli  bo’lishi  mumkin.  Masalan,  Turkiston  tizmasida  alevrolit  va 
argillitlardan  iborat  o’rta  karbon  yotqiziqlari  kechki  permda  granitli  shtokning 
yorib  kirishi  tufayli  kontakt  zonasida  rogoviklashgan.  Rogoviklarning  qattiqligi 
intruziyaga  nisbatan  ham,  cho’kindi  jinslarga  nisbatan  ham  Yuqori  bo’lganligi 
sababli, shtok atrofida aylanasimon devorga o’xshash relyef shakli hosil bo’lgan. 
Katta  qalinlikdagi  effuziv  jinslar  yondosh  jinslarga  nisbatan  o’ziga  xos 
relyef shakllari va rangi bo’yicha ajratiladi. 
Nurashga  chidamli  bo’lgan  effuziv  jinslar  qatlamlari  gorizontal  yoki  qiya 
yotganda  relyef  yuzasida  silliq  zirhli  qoplamalar  vujudga  keladi.  Qiyaligi  katta 
bo’lganda  ular  uzoq  masofalarga  cho’zilgan  qoyali  kuestali  relyef  shaklini  hosil 
qiladi. 

---

170 
 
 Murakkab  burmalangan  strukturalarda  cho’kindi  yotqiziqlar  orasidagi 
effuziv jinslar qatlami relyefning o’zgacha turlarini hosil qilib, struktura shakllarini 
aniqlashda tayanch gorizonti sifatida ahamiyatga ega bo’ladi. 
 Aerofotosuratlarda  lava  qoplamalari,  lava  oqimlari  va  vulqon  qurilmalari 
juda aniq tasvirlanadi. 
 Yirik miqyosdagi (1:10 000 va undan katta) aerofotosuratlarda turli tomirli 
jinslar  ham  aniqlanishi  mumkin.  Ular  o’zining  chiziqli  shakli,  yondosh  jinslarga 
nisbatan  o’zgacha  rangi  hamda  mezo  -  va  mikrorelyeflari  bilan  ajralib  turadi. 
Nurash  jarayoniga  nisbatan  chidamli  bo’lgan  tomirli  jinslar  atrof  jinslari  orasida 
uzoq  masofalarga  cho’zilib  ketgan  qoyali  devor  yoki  qoldiqlar  zanjiri  sifatidagi 
relyef shaklini hosil qiladi. Agar tomirli jinslar nurashga chidamsiz bo’lsa, ularning 
yuzasida  jo’yaksimon  botiqlar  vujudga  keladi.  Tomirli  jinslarning  tarkibi 
to’g’risida  ularning  rangi  bo’yicha  xulosa  chiqarish  mumkin.  Kvarsli,  aplitli  va 
pegmatitli  daykalar  qoramtir  rangdagi  mayda  zarrali  terrigen  jinslar  orasida 
o’zining och yoki oqish fototonlari bilan yaqqol ajralib turadi. Diabazli va porfiritli 
daykalar och rangli qumtosh va ohaktosh orasida qoramtir rangi bilan farqlanadi. 
Tomirli  jinslarni  aniqlashda  yirik  miqyosli  aerofotosuratlardan  foydalanish 
yaxshi natijalar beradi. 
Har xil otqindi jinslarni tahlil qilishda ularning yondosh jinslar bilan hosil 
qilgan  kontakt  zonalarini  o’rganish  alohida  qimmatga  ega.  Bu  kontakt  zonalari 
ochilgan  joylarda,  ularning  rangi  va  yuzasining  tuzilishidan  tashqari,  cho’kindi 
jinslarga nisbatan otqindi jinslarning yotish hususiyatlari va shakli to’g’risida ham 
muhim  ma’lumotlar  olinadi.  Kontakt  xususiyatlari  bo’yicha  massivlarning 
morfologiyasi  va  cho’kindi  jinslar  ichiga  yorib  kirish  sharoitlari  to’g’risida  fikr 
chiqarish  mumkin.  U  kontakt  zonalari  bilan  bog’liq  bo’lgan  foydali  qazilmalarni 
qidirishda ham ahamiyatlidir. 
 Aerofotosuratlarda  intruziv  jinslarning  yondosh  jinslar  bilan  hosil  qilgan 
kontakt  zonasini  o’rganishda  asosiy  e’tibor  kontakt  chizig’ining  xususiyatlariga 
qaratilishi  lozim.  Yondosh  jinslar  ichiga  chuqur  kirib  borgan  intruziya  apofizlari 
konturini  belgilash,  tomirli  hosilalarning  mavjudligini  aniqlash  kerak  bo’ladi. 

---

171 
 
Bunday kontakt zonalarini batafsil talqin qilish keyinchalik geologik marshrutlarni 
rejalashtirish  va  o’tkazishda,  shlix  yuvish  nuqtalarini,  lahim  qazish  va  burg’ilash 
joylarini belgilashda birinchi navbatdagi masala hisoblanadi.