Muhandislik -geologik tadqiqotlar

28. JINSLARNING  FIZIK-TEXNIK   XOSSALARINI  O’RGANISHDA  
DALA  USULLARI 
Muhandislik-geologik  tadqiqotlar  o’tkazishda,  ayniqsa,  ularning  oxirgi 
bosqichlarida  tog’    jinslarining  fizik-texnik  xususiyatlarini  aniqlash  uchun  tajriba 
dala  ishlari,  jumladan,  burg’ilash,  kern  va  monolitlardan  namuna  olish,  tuproqni 
zondlash, mustahkamlikka sinash, geofizik tadqiqotlar va boshqa usullar bajariladi. 
Olingan  natijalar  hujjatlashtiriladi  va    ko’pincha  xulosa  hisobotlar  shaklida 
beriladi.  Dala  ishlarini  bajarishda  bir  qator    afzalliklarni  ta’minlaydi,  ulardan 
asosiylari  quyidagilar: 
1)  laboratoriya  yoki  ofis  sharoitida  bajarish  mumkin  bo’lmagan  to’la 
miqyosli tadqiqotlar  o’tkazish; 
2) kern namunalarni o’rganishdan farqli o’laroq, tuproqning katta miqdorda 
olinishi. Misol  uchun, agar laboratoriyada tog’ jinslarining  qarshiligini o’rganish 
uchun  surilish  maydoni  40-50  sm
2
  bo’lgan  namunalarda  amalga  oshirilsa,  dala 
tajribalari  bu  parametrlarni  1x1  m  yoki  2x2  m  gacha  bo’lgan  o’zgarish  joylarida 
o’rganish imkonini beradi; 
3)  o’rganilayotgan  tuproqlarning  tuzilishi  va  namligini  tabiiy  sharoitga 
yaqinroq  bo’lgan  laboratoriya  sharoitidagiga  qaraganda  yaxshiroq  saqlash.  Katta 
diametrli quduqlardan, masalan, 800 mm va kichik diametrli quduqlardan 200 mm 
gacha  bo’lgan  kern  namunalarini  tanlash  bo’yicha  muhandislik  -  geologik 
tadqiqotlar  tajribalari  shuni  ko’rsatdiki,  kichik  diametrli    burg’ilashda  kern 
buzilishi  darajasi  oshadi  va  bu  ularning  muhandislik-geologik  o’rganish 
natijalarida o’z aksini topadi. 
Shuni  ta’kidlash  kerakki,  tajriba  dala  ishlari  laboratoriyalardagi 
tadqiqotlarga qaraganda ko’p   pul va vaqt, qimmatroq uskunalardan foydalanishni 
talab  qiladi.  Shu  sababli  tajriba  dala    ishlari  odatda  muhandislik-geologik 
tadqiqotlarning  oxirgi  bosqichlarida  oldindan  ishlab    chiqilgan  dastur  bo’yicha 
bajariladi, ular ommaviy xarakterga yega emas. 
Tog’  jinslarining fizik - texnik xossalarini dala sharoitida tadqiq qilishning 
asosiy usullari  10-jadvalda keltirilgan. 

---

199 
 
28.1- jadval 
Muhandislik - geologik tadqiqotlarda ishlatiladigan tog’  jinslarining fizik - texnik  
xususiyatlarini dala  tadqiqotining asosiy usullari  
(G. K. Bondarik bo’yicha)