Muhammad al-Xorazmiy

Tashqi uskunalar turlari 
Qo'shimcha qurilmalar
 bo'linadi: 

kompyuterning normal ishlashi uchun zarur bo'lgan 
asosiy; 

boshqalar, kerak bo'lganda ishlatiladi. 
Tashqi uskunalarning asosiy turlari 
Bu turga kursorni boshqaruvchi qurilmalar va qisman 
modemlar kiradi (terminal yoki disksiz stantsiya holatida). 
Asosan, elektr impulslarini ishlab chiqarishga qodir 
bo'lgan yoki ular tomonidan boshqariladigan deyarli har 
qanday uskunani kompyuterga ulash mumkin. Periferik 
qurilmalar kompyuterga uskunani kompyuter avtobusiga 
ulash vositasi bo'lgan tashqi interfeyslar yoki maxsus 
adapterlar va boshqaruvchilar yordamida ulanadi. 
Tekshiruvchi va adapter o'rtasidagi farqni unutmang. Ha, 
ikkalasi ham juftlashtirish uchun ishlatiladi, lekin 
boshqaruvchi uni boshqaradigan dasturdan buyruq 
olganidan keyin mustaqil harakatlarni bajarishi mumkin 
(ayniqsa, ba'zi murakkablarda hatto o'z protsessori ham 
bor). 
Hozirgi vaqtda kompyuter yadrosini tashqi uskunalar 
bilan bog'lash uchun mo'ljallangan quyidagi turdagi 
apparat turlari keng qo'llaniladi: 

---

 
Tashqi uskunalar tasnifi 
 
Periferik qurilmalar bajarilgan vazifalarga qarab quyidagi 
turlarga bo'linadi. 

ma'lumotlarni kiritish uchun: klaviatura, sichqoncha, 
trekbol va boshqalar. 

axborot chiqishi uchun: printerlar (matritsa, inkjet, 
lazer); 

axborotni saqlash uchun: tashqi disklar, CD va DVD 
disklar, qattiq disklar, strimerlar; 

ma'lumot almashish uchun: modemlar, faks -
modemlar. 

---

Alohida -alohida, ma'lumotni tejash va elektr quvvati 
uzilgan taqdirda to'g'ri o'chirish uchun mo'ljallangan 
uzluksiz quvvat manbalarini eslatib o'tish lozim. 
 
Tashqi qurilmalar .Tashqi qurilmalarning turi va vazifalari. 
Malumotlarni va kiritish va chiqarish xotiraga murojat 
qilishga uxshab ketadi. Protsessor xotira bilan malumot 
almashganday , tashqi qurilmaga malumotni uzatadi va 
undan oladi. Umumlashgan xolda xotirani xam tashqi 
qurilma desak buladi. Ushbu nuqtai nazardan nima uchun 
biz kiritish / chiqarish tizimni ancha murakkab deb bilamiz 
. Ushbu sababga javob berish uchun quyidagi 
muammolarni kurib chiqamiz : 
1.
Tashqi qurilmalarning fizik tuzilishi va vazifalari 
buyicha kup turlarga bulinishi ; 
2.
Tezliklarni kata diagnozi; 
3.
Signallarni turlari va satxlarini kupligi ; 
4.
Signallar strukturasini murakkabligi. 
Tashqi 
qurilmalarni 
tuzilishi 
mexanik 
, 
elektromexanik, elektron va h.k bulishi mumkin . 
Ularni ishini tashkil qilish uchun diskret yoki analog 
(uzluksiz) 
signallardan 
foydalaniladi. 
Tashqi 
qurilmalarni xar bir turini ishini tashkil qilishligini 
noyob muammo desa bo’ladi. Komputerlardagi 
signallar farmatlarini tashqi qurilmani signallarini 

---

formatlariga utqazish maxsus interfeysni talab qiladi . 
Keltirilgan muammolardan xulosa qilish mumkinki: 
Komputerlarni eng qimmat qismlari bu – kiritish 
chiqarish tizimlari 
<=> 
MP ni tashqi qurilmalar bilan ulanishi. 
larni 
saqlashga 
yunaltirilganlar . 
Asosiy xotirani umumiy sig’imi odatda 16 MBdan to 
512 MBgacha bo’lsa , ulardan doimiy xotira 128 KBni 
egallaydi. Qolgan sig’im operativ xotiraniki . OX g ava DX 
TK 
MP
Adres shenasi 
Kiritish-
chiqarish
tizimi
(KCHM) 
Boshqaruvni chiqish 
shinasi 
Boshqaruvni 
kirish 
shinasi 
Malumotni 
chiqish 
shinasi 
Malumotni 
kiritish 
shinasi 

---

ga yagona adresli fazo ajratilgan. OX ni xujayralariga O dan 
N1 
gacha 
adreslar 
ajratilgan 
bo’lsa 
N 
adresdan boshlab doimiy 
xotirani 
adreslari 
xisoblanadi. 
Umuman 
aytganda 
kata sig’mli xotirali XM va 
XTlarda mashinada yoki 
tizimda yagona adres fazo 
qo’llaniladigan 
bolsa 
yuqorida 
kursatilgan 
xotirani 4 ta satxlarga 
tegishli adres qismlariadres fazosida quyidagicha 
joylashadi, 
1111111111111111 
Xxxxxxxxxxxxxxxx 
0xxxxxxxxxxxxxxx 
0xxxxxxxxxxxxxxx 
0011111111111111 
001xxxxxxxxxxxxx 
Mikroprotsessorli 
xotiralar 
adreslari (MPX, MPP) 
Foydalanilgan 
adreslar 
xududi
Tashqi xotiralar portlari (TX) 
Foydalanilmaydigan adreslar 
xududi
Operativ xotira (ОЗУ) 
Foydalanilmaydigan adreslar 
xududi
Doimiy xotira 

---

0010000000000000 
000xxxxxxxxxxxxx 
0000000011111111 
0000000000000000 
XM – ni xotira adres fazosini taqsimlash misoli
Endi komputerni xotira satxlarini erarxik strukturasiga 
kelsak uni 16.5 rasmda kursatamiz. Ushbu struktura ichki 
va tashqi xotiralardan tuzilgan . ichki xotiralarga operativ 
xotira, doimiy xotira va mikroprotsessorli xotira kiradi. 
Ularni xar biriga tug’ridan- 
Fon-Neylson strukturasini “tar-jobi” –bu markaziy 
protsessor (MP) va xotira orasidagi uzatish kanali. Uni 
ijobiy tomonga o’zgartirish murakkab masala . 
XM qurilishining ikkinchi usuli – bu umumiy manoli 
variantdir. Ushbu usulda mashinani barcha qurilmalari 
bittagina umumiy magistral shinaga ulaniladi
Arifmetik 
mantiq 
qurilma 

---

Boshqaruv 
qurilma 
umumiy shina asosida tuzilgan XM-ning strukturasi 
Ushbu shina buyruqlar, malumotlar va boshqaruv 
signallarni uzatishiga qaratilgan yagona trakr xisoblanadi. 
Ushbu strukturada osongina mashinani tarkibini va 
konfiguratsiyasini uzgartirish mumkin . Shuning uchun 
ushbu struktura mini va makro EXM larda keng 
qo’llaniladi. Katta kamchiligi bir vaqtning uchida faqat 
bitta qurilma uzining malumotini shinadan uzatishi
mumkin. 
Xisoblash tizimlarid tarkibida birlashtirilgan ko’p 
protsessorlar yoki xisoblash mashinalari mavjud bo’lishi 
mumkin. Ularning tuzilishida xam 2 ta yo’nalish uchraydi 
.Umumiy xotirali XT larda asosiy xotira umumiy bo’ladi va 
tizimni 
barcha 
protsessorlari 
ushbu 
xotiradan 
foydalanadilar . Protsessorlarni umumiy xotira bilan 
aloqasi 
Registrlar
Asosiy 
xotira 
Tashqi 
xotira 
Kiritish 
chiqarish 
qurilmalar 

---

PR1 KX1
PR2 KX2
PRn KXn 
Xotiraga bir jinsli murojat (UMA) XT-lar : a)local kesh 
xotirasiz protsessorlar
b) 
local 
kesh 
xotira bilan 
taminlangan 
protsessorlar . 
Ushbu UMA tizimlarda bir mechta protsseorlarni xar 
bir xotira bloklari bilan umumiy shina orqali ulanganlar . 
Xar bir vaqt momentidagi malumot almashish bilan faqat 
bitta protsessorlar band bulishi mumkin, qolgan 
protsessorlar umumiy shina bushaguncha kutib turishga 
majburdirlar. Shinadan foydalanish uchun protsessorlar 
bir-biri bilan musobaqalashadilar. Ushbu tizimlarda 
protsessorlarni kupayishi bilan tizimni unumdorligi 
pasayib ketadi. Ushbu xolat nisbatan yaxshilanishi
Umumiy shina 
XB1 
XB2 
XBn 

---

mumkin, agar xar bir protsessorni, local KESH xotira bilan 
taminlaydi 
Fizik 
taqsimlangan 
bulingan 
xotirali 
NUMA 
arxitekturali XT larda xotira protsessorlar orasida uzaro 
taqsimlanadi. Xar bir protsessor uzini local xotirasiga ega , 
lekin protsessorlarni ushbu local xotiralarni to’plami 
xotiralarni umumiy xotirasini tashkil etadi. Bu yerda 
yagona adresli fazo tashkillangan va protsessorlardan xar 
biri ushbu fazodagi xoxlagan hujayrasiga murojat qilishi 
mumkin. Xar bir protsessor uzini local xotirasiga etib 
olishidan tashqari qolgan protsessorlarni local xotiralariga 
uzoqlashgan xotirasiga xam murojat qilishga egalar. 
Xotiraga 
gigabaytdan(Gbayt) o’nlab gigabaytlarga yetishi mumkin. 
Ishonchliklari ancha yuqori va energiya sarfilashi juda 
ham kichik. Ma’lumotlarni o’qish tezligi- sekundiga bir 
nechta megabayt (Mbayt). Yozish tezligi nisbatan past. 
Diskli RAID – massivlar katta hajmli ma’lumotlar 
bazasini (masalan, tarmoq serverlari va super 
kompyuterlarda ) yaratish uchun qo’llaniladi. RAID 
(Redundont Array of Inexpesive Disk) – bu ortiqchali 
arzon disklar massivi. Ularni tarkibiga bir nechta qattiq 
disklarda tashkil qilingan xotiralar kiradi, va ushbu 
xotiralar to’plami maxsus RAID – kontrolleri kuchi bilan 
boshqalaridan bitta katta halmli xotiraga aylantirilgan. 
RAID – massivlarini asosiy xususiyati – bu malumotlarni 

---

haqiqiyligini taminlovchi va malumotlarni ortiqchalik 
usuliga ega bo’lgan dasturiy va apparat vositalarga ega 
bo’lishi. Ushbu vositalar XT – ni ishlash ishonchliligini 
ancha ko’taradi. Agar tizimni ishi davomida buzilgan 
ma’lumot aniqlansa dasturiy va apparat vositalarga ega 
bo’lishi. Ushbu vositalar XT – ni ishlash ishonchligini 
ancha ko’taradilar. Agar tizimni ishi davomida buzilgan 
ma’limot aniqlansa dasturiy va apparat vositalar o’sah 
zahoti avtomatik holda to’g’irlashadi, ishdan chiqqan disk 
esa Plad and Play rejimida ishga yaraydigan disk bilan 
almashtiriladi. 
Zamonaviy diskli massivlar o’z ichlarida 300 tadan 
ko’p fizik disklarni birlashtiradilar, 32 dan 1000 Mbaytli 
ichki keshga va SCSI turidagi tashqi interfeysni ulashga 
tegishli razmerlarga egalar. Kontrollerni ichki shinasi 85 
Mbayt lik o’tkazish imkoniyatiga ega. RTD massivlarni 
sig’imi 300 dan to 15000
Nazariy savollar 
1. Protsessorni umumlashtirilgan strukturasi nima 
qismlardan tuzilgan? 
2. Protsessorni boshqaruv qurilmasi vazifalarini va 
imkonlarini keltiring. 

---

3.Mikrodasturli avtomatlar (MDA) mashina siklidagi nima 
ishlarni bajaradi.
4.Protsessorlarning turlarini keltiring va ularni qisqa 
tariflang. 
5.CISC –arxitekturali protsessorlarni xususiyatlarini 
afzalliklarini va kamchiliklarni keltiring. 
6.Nima uchun CISC – protsessorlaridan RISC 
protsessorlariga o’tildi? 
7.RISC – protsessorlarining xususiyatlarini afzalliklarini va 
kamchiliklarini keltiring. 
8.VLIW – protsessorlarini ishlab chiqish asosida nima 
g’oya turgan? Ushbu g’oyani VLIW – da amalga 
oshirilganini ko’rsating. 
9.O”ta uzun formatli buyruqni bajarish yo’lini ko’rsating. 
Ushbu yo’lni afzalligi nimada? 
10.NIma uchun VLIW – arxitekturani statik superskolyar 
arxitektura deyishadi? 
11.EPIK - arxitekturani VLIW – arxitekturasiga aloqasi 
bormi? Ularni farqi? 
12.EPIK – protsessorlarning buyruqlarini bog’ini alohida 
o’ta uzun formatlarini keltiring. 
13.EPIK – protsessorlarda funksional (bajaruvchi ) 
bloklarni soni nimaga bog’liq? 

---

14.Ko’p yadroli protsessorlarning tuzilishini ko’rsating. 
Ularni ishlatish maqsadi va imkoniyatlari. 
15.Ko’p yadroli protsessorlarni tuzilishining variantlari. 
Y kontrollerga quidagi to’rtta parametrlarni kiritishni 
nazarda tutadi: 
-
Talabni turi; 
-
Tashqi qurilmani adresi;
-
Xotira blokini boshlang’ich hujayrani ( ma’lumatni 
o’qish yoki yozish); 
-
Yoziladigan yoki o’qiladigan so’zlarning soni . 
MP – ni talabini turi ( yozish yoki o’qish) , tashqi 
qurilamni adresi va xotirani boshlang’ich adresi 
kontrollerni registrlarida saqlanib qoladilar. Har bir so’z 
uzatilgandan so’ng adres regstirdagi malumot “1” ga oshib 
boradi yani regstrda xotira xujayrasini keying adresi 
shakllanadi. Talab qilingan so’zlarni blokinin razmeri 
kontrollerni malumotlar sanagichiga joylashtirilgan bo’lsa 
, undagi son har bir so’z uzatilgandan so’ng “1” ga kamayib 
boradi. Sanagichini “0” holati malumotlar bloki to’la 
uzatilganini bildiradi. 
Innitsializatsiyani MP – dan tashqari tashqi quri;ma 
ham bog’lanishi mumkin. 
Malumotlar blokini uzatishda xotiraga tug’ridan-tug’ri 
kirish kontrolleri tizimli shinani malumotlar tula 

---

uzatilguncha tizimli shinani egallaydi va ushbu shinaga MP 
kira olmaydi va boshqa foydali ishlar bilan shug’ullanadi. 
Xotiraga tug’ridan-tug’ri kirish kontrolleri (XTK) katta 
hajmli malumotlarni uzatishda yuqori samaradorlikni 
taminlab beradi , lekin kiritish chiaqarish modulini 
protsessorini tuzikishini ancha murakkablashtirishga olib 
keladi. 
Kiritish chiqarish kanallari. Tashqi qurilmalarni deyarli 
tula boshqaradigan va MP bilan yuqori sathli buyruqlar 
yordamida munosabatda buladigan kiritish chiqarish 
modulini (KChM) kupincha kiritish chiqarish kanali (KChK) 
yoki
Yani ular malumotlarni yozish, o’qish, saqlash va uchirish 
texnologiyalari to’la magnit disklarda qo’llanadigan 
texnologiyaga uxshab ketadi. 
Flesh-xotiralarda (fleshka) malumotni saqlash uchun 
metallangan maxsuslashtirilgan mikrosxemalardan 
foydalaniladi. Ushbu texnologiya 1980 yillarni boshida 
Intel firmasi ishlab chiqqan ediMIkrosixemadagi malumot 
bloklarini kursatuvchi qidirilayotgan blokni boshlang’ich 
adresiga siljib boradi va undan keyin, strab-signaldan 
foydalangan holda ushbu malumot baytlari ketma ket 
navbatda komputerga uzatiladiganlar. Blokdagi malumot 
jamini uchirishi maxsus signal buyicha baravarida bir 
momentni uzida amalga oshiriladi. 

---

Fleshkalar, ochig’ini aytganday – yarim doimiy 
xotiralar. Xotirani bitta hujayrasiga yozish sikllari soni 
chegaralangan odatda 1-15 milliongacha (mikrosixemani 
pasportida kursatiladi). Malumotlarni uqishva uchirish 
amallari elektrik signallar yordamida bajariladilar (Doimiy 
xotiralarda (PZU-larda ) esa ushbu amallar lazer nuri yoki 
mexanik yullar bilan bajariladilar. 
Zamonaviy computer qurilmalarida malumotlarni 
virtual bloklarini shakllantirish uchun apparat va dasturiy 
vositalar mavjud. Ular malumotni flesh xotirani turli 
nuqtalariga galma galdan yozishni taminlab beradilar. 
Flesh xotiradan foydalanishda ularga uzatiladigan elektr 
signallarni quvvati oshib ketmasa yoki viruslar kupayib 
ketmasa , ushbu xotiralardan foydalanish muddati yuz 
yillargacha chuzilishi mumkin. Ularning sig’imi bir nechta 
Xulosa 
Ko'rib turganingizdek, tashqi kompyuter qurilmalari har 
qanday axborot tizimining ajralmas qismiga aylandi. Ular 
ma'lumotlarni to'playdi, saqlaydi, qidiradi, uzatadi va 
qayta ishlaydi. Har bir mutaxassisda turli xil vazifalarni 
bajarish uchun yordamchi qurilmalarning katta tanlovi 
mavjud. 
Hammaga salom. Bugungi sonimizda men kompyuter 
qurilmasi mavzusini davom ettiraman va shu haqida 
gaplashaman tashqi qurilmalar... Bu uzun maqolaning 
ikkinchi qismi, oxirgi nashrda biz kompyuter 

---

qurilmasining birinchi qismini - tizim blokini demontaj 
qildik. 
Agar siz maqolaning birinchi qismini o'qimagan 
bo'lsangiz, unda men sizga albatta tanishishingizni 
maslahat beraman, unda men kompyuter qurilmasi 
haqida gapirayapman
. 
Foydalanilgan Adabiyotlar: 
1 
Tashqi qurilmalar
 internet sayiti 
2 
Turlari va vazifalari
 internet sayti