Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti phy 023 –guruh talabasi Dehqonov Javohirning Fizika II fanidan tayyorlagan

4. Yorug’likning yutilishi.

Elektromagnit to‟lqin moddadan o‟tgan to‟lqin energiyasining bir qismi

elektronlar tebranishini uyg‟otishga sarf bo‟‟ladi. bu energiya qisman elektronlar

uyg‟otgan ikkilamchi to‟lqin tarzida nurlanishga qaytadi: qisman esa boshqa

turdagi energiyaga aylanadi. Yorug‟lik moddadan o‟tganda uning intensivligi

kamayadi – yorug‟lik moddada yutiladi.

Elektronlarning majburiy tebranishi va yorug‟likning yutilishi rezonans

chastotada ayniqsa intensiv bo‟ladi. yorug‟lik intensivligining dl masofada

o‟zgarishi shu masofada va shu intensivlik kattaligiga proporsional:

dJ = - xJdl

bunda x - yutuvchi modda xususiyatiga bog‟liq bo‟lib, utilish koeffisenti deb

ataluvchi o‟zgarmas kattalik. Minus ishora dJ va dl lar turli ishorali bo‟lganlari

uchun qo‟yilgan. Yorug‟likning yutuvchi qatlamaga kirish paytida intensivligi J0

ga teng bo‟lsin. Moddaning 1 qalinlikdagi qatlamidan o‟tgan yorug‟likning J

intensivligini topaylik. Buning uchun (16) ifodani o‟zgaruvchilarga ajratib, so‟ng

integrallaymiz

   l j j x dl j dj 0 0

ℓnJ=ℓnJ0=xℓ

J = J0 e –ex

Natijada: ℓnJ=ℓnJ0=xℓ hosil bo‟ladi, bundan

J = J0 e^(–ex) munosabat Buger qonuni deb ataladi. Bu qonunga asosan yorug‟lik intensivligiyutuvchi moddada eksponensial kamayadi. L=1/x bo‟lganda J intensivlik J0 ga nisbatan e marta kam bo‟ladi. shunday qilib, yutilish koeffisenti o‟tayotgan yorug‟lik intensivligining e marta kamaytiradigan qatlam qalinligiga teskari bo‟lgan kattalikdir.

Yutilish koeffisenti λ to‟lqin uzunligiga bog‟liq. Atom yoki molekulalari deyarli

o‟zaro ta‟sirlashmaydigan holatdagi moddalarga yutilish koeffisenti ko‟pchilik

to‟lqin uzunliklari uchun nolga yaqin va faqat juda qisqa spektral sohalarda

keskin bo‟gan maksimumlarga ega. Bu maksimumlar atom ichidagi elektronlar

tebranishlarining rezonans chastotalariga mos keladi. Atom massasi elektron

massasidan bir necha o‟n ming marta katta bo‟lgani sababli molekulyar

chastotalar atom chastotalaridan ancha kichik bo‟ladi.

Ular spektrning infraqizil sohasiga to‟g‟ri keladi. Qattiq jismlar, suyuqliklar va

gazlar yuqori bosimda anch ayutilishi polosasiga ega bo‟ladi. gazlarning bosimi

orta borgan sari yutilish maksimumlari avval juda ingichka bo‟lib, so‟ng

kengayib boradi. Metallar yorug‟lik uchun shaffof emas ( shisha uchun x ≈ 10 -sm-1). Bu holni metallardagi erkin elektronlarning mavjudligi yuzaga

keltirgan.Yorug‟lik to‟lqinining elektr maydoni ta‟sirida erkin elektronlar

harakatga keladi - metallarda Joul‟-Lens issiqligini vujudga keltiruvchi tez

o‟zgaruvchan toklar hosil bo‟ladi. natijada, yorug‟lik to‟lqinlarining energiyasi tez kamayib, metallarning ichki energiyasiga aylanadi.