Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalar Universiteti Samarqand filiai Telekommunikatsiya texnologiyalati va kasb ta’limi fakulteti Axborot

Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalar Universiteti Samarqand filiai Telekommunikatsiya texnologiyalati va kasb ta’limi fakulteti Axborot xavfsizligi yo’nalishi 1-kurs talabasi Shamiyev Furqatning Dinshunoslik fanidan bajargan mustaqil ishi

Markaziy Osiyo dinlari tarixi

REJA:

1)Markaziy Osiyo xalqlari qadimgi diniy e’tiqodlari

2)Zardushtiylik

3)Xulosa

Ibditoiy shakldagi dinlar (fetishizm, totemism, animism)ning tarqalishiga oidturli arxeologik moddiy manbalar O’bekistonning ko’plab manzilgohlaridan topilgan. Xususan, Teshiktosh g’ori, Selung’ur, Ko’lbuloq va boshqa ob’ektlarda bu kabi topilmalar aniqlangani fikrimizni dalilidir.

Minqatada Ilsom dini kirib kelmasidan oldin ham zardushtiylik, yaxudiylik, nasroniylik, shomonizm, buddaviylik singari bir qancha dinlar mavjud bo’lgan va ular o’zaro hamjihatlikda hyot kechirgan. Buddaviylikning Mahayana yo’nalishi aynan ushbu hududda yaralgan va Xitoy va Yaponiya kabi bir qator davlatlarga tarqalgan. Markaziy osiyoning sug’diy va turkey etnoslari orasida zardushtiylik e’toqodi ko’p asrlik (miloddan avvalgi I ming yillik – milodiy VIII-IX asrlargacha ) tarixga ega.

Turkiy qabilalar orasida Tangri,ya’ni yakkaxudolik g’oyasi yetilib, bu turkey xoqonlardan 552-576 yillarda hukmronlik qilgan Istami xoqonning podsholik yillariga to’g’ri keladi. Shuning uchun VIII asr boshlarida kirib kelgan islom dinini qabuk qilosh ancha oson kechgan. Chunki xalq yakkaxudolik g’oyasini qabul qilishga deyarli tyyor edi, degan fikr tadqiqotchilar tomonidan ilgari suriladi. Tarixchi Azimxo’ja Otaxo’jayev ilk o’rta asrlarda turk-sug’d munosabatlariga sug’diylarni yetakchi dini zardushtiylik ekani, sug’d kolonial harakati orqali zardushtiylik mintaqaga tarqalishini e’tirof etadi.

Hitoy sayohi va buddaviy rohibi Xuan Szan (VIII asr) “Turklar olovga e'tiqod qilar edi. Shu bois ular yog‘och taxtdan foydalanmasdi”, — deb yozgan bo‘lib, tadqiqotchi buni turkiylarning zardushtiylikka bo'lgan e'tiqodini nazardan tutganini taxmin qiladi. 568 yilda Yettisuvga kelgan Vizantiya elchisi Zemarxning yozishicha, elchilar Istami yabg'u qarorgohi oldida sharqqa qarab chukkalab o'tirgan. So'ngra bo'ri kallasi tasviri tushirilgan bayroqqa ta’zim bajo keltirib, yonib turgan olov bilan poklangan.

Shundan so'nggina Istami yabgu o'tirgan o'lkan chodir - qarorgohga kirgan. Bunda u turk-sugd umumiyliging bir jihatini - turklarning tangrichilik ananasi: sharqa qarab o'tirish va ko'k bo'ri totemiga etiqod hamda zardushtiylikka hos bo'lgan muqaddas olov orqali poklanish udumlari qorishmasini ko'rgan edi.

Tadqiqotchi E.Ibragimov tomonidan xristianlikning yurtimizga kirib kelish tarixi Marv shahri bilan bog`liq ekani, shaharda 334 yillarda xristian eparxiyasi mavjud bo`lgani keltirib o`tiladi. Mazkur keltirilgan ma’lumot, hududga xristianlik dini yuqorida keltirilgan sanadan ancha oldin kirib kelganini tasdiqlaydi. Markaziy Osiyoda tarixiy nasroniylik cherkovlari Marv, Samarqand, Xorazm, Talas, Ettisuv kabi shaharlarda mavjud bo`lib, bu ushbu shaharlarda xristianlik dini keng tarqalgani va faoliyat yuritganini ko`rsatadi. Xristianlikning Markaziy

Osiyo hududiga tarqalishiga bu mintaqadagi davlatlarning Buyuk ipak yo`li orqali Vizantiya bilan iqtisodiy va siyosiy aloqalari sabab bo`lgan. Bu yo`ldan nafaqat missionerlar, balki guruh-guruh bo`lib hunarmandlar, dehqonlar ham kelgan. Markaziy Osiyo hududlariga kirib kelgan xristianlikning ilk oqimlari monofizitlik va nestorianlik hisoblanadi. Monofizit yunon tilida (monofisia) yagona tabiat ma’nosini bildiradi, lekin bu yo`nalish tarafdorlari o`zlarini pravoslavlar yoki apostol cherkovi tarafdorlari deb ataydi.

Dunyo bo`yicha monofizitlarning umumiy soni 36 millionga etadi. Ilk xristian yo`nalishlaridan yana biri — nestorianlik milodning В asri boshlarida shakllandi. Nestorianlar oqimiga 428–431 yillarda rohib Nestoriy tomonidan asos solingan. U Iso Xudoning o`g`li emas, balki «vujudida Xudo yashagan inson bo`lgan» degan ta’limotni targ`ib qilgan.

Foydalanilgan asosiy adabiyotlar:

• Dinshunoslik. O’quv qo’llanma (Murodov D. Alimova M. Karimov J. va Najmiddinov J.) 2019-yil 286 bet
• Dunyo dinlari tarixi O’quv qo’llanma ( S.Agzamxo’jayev, D.Hakimjonov) Toshkent 2011-yil 262-bet
• Dinshunoslik asoslari o’quv qo’llanma A.Ochilov va boshqalar
• Hozir.org va wikidepia.uz saytlari