Муаммолари республика илмий-амалий конференцияси материаллари

Foydalanilgan adabiyotlar 
1. ВМ.Балакин, Е.Ю.Полищук. Азот-фосфорсодержащие антипирены для древесины // 
Пожаровзрывобезопасность 2008 Том 17. №2. 43-46 б. 
2. Belych SA, Novoselova YuV. Development of the structure and the way of receiving a 
fireproof covering for wood based on silicate and sodium compositions. Systems. Methods. 
Technologies. 2015;4:124-132. 
OLTINGUGURTNI MODIFIKASIYASI VA UNING XUSUSIYATLARI
Shavkatova D.Sh., Amanova N.D., Toʻrayev X.X., Maxmudova Yu.A., Yuldosheva A.A. 
Termiz davlat universiteti 
* Oʻzbekiston Milliy universiteti 
 
Oltingugurt-kelajak xomashyosi va eng muhim elementlardan biri,kelajakdagi 
material elementar oltingugurt bilan bogʻliq. Oltingugurt bilan boradigan reaktsiyalar 
M.G.Voronkov tomonidan “Istiqbolli reaktsiyalardan biri” deb ataladi Ularga boʻlgan 
qiziqish, oltingugurt asosidagi texnik jihatdan qimmatli mahsulotlarni ishlab 
chiqarish bilan izohlanadi, ular inson hayotining deyarli barcha sohalarida dori-
darmonlar insektitsidlar va gerbitsidlar, hayvon em-xashak qoʻshimchalari, portlovchi 
moddalar oʻyoqlar va korroziyaga chidamli moddalar, yogʻlar, tabiiy gaz manbalari - 
amilmerkaptanlar, chiqindi suvdan ogʻir metall ionlari qazib olish uchun 
sorbentlar,strukturaviy va kompozitsion materiallar, kimyo sanoati uchun xom ashyo, 
qurilish va yoʻl qurilish sanoati, uning organik birikmalari bilan modifikasiyasi 
mutlaqo yangi keng koʻlamli yoʻllarini ishlab chiqadigan, yangi ilmiy-amaliy 
sohalarning jahon amaliyotida rivojlanishini belgilaydi 
Oltingugurt choʻkma jinslaridan quduq usuli bilan qazib olinadi. (Frasha 
oʻrnatilishida mahalliy oltingugurtning er osti eritmasi yoki A. P. Volkov usuli 

---

309 
oʻyicha toshning avtoklav isitish yoʻli bilan; oltingugurt eritmalarida oltingugurt 
rudalaridan (asosan Italiya) chiqariladi; Soʻnggi yillarda oltingugurt tozalash 
darajasiga boʻlgan talablarning oshishi tufayli rangli metallurgiya chiqindilaridan va 
neftni qayta ishlash; SO
2 
katalitik tiklash chiqindi gazlar desulfurizasiyon eng 
samarali usuli hisoblanadi : 
Oʻzbekistonda oltingugurt ishlab chiqarish yiliga 12 mln. tonna atrofida oʻladi. 
Qatar va Birlashgan Arab Amirliklarida oltingugurt ishlab chiqaradigan ob’ektlarni 
ishga tushirish bilan (2015-2016,20 mln) Ayni paytda, oltingugurt ixtiyorida quyidagi 
yoʻnalishlari ishlab chiqildi: 1. Qurilish va yoʻl materiallari. 
2. Kauchukni vulkanizatsiya qilish uchun bogʻlovchi, polimer va yogʻlarga 
qoʻshimchalar. 3. Kimyoviy quvvat manbalarida oltingugurt katodlari va elektrolitlar 
matritsalari. 4. Organik sintez mahsulotlari va polimer kompozitsiyalar. Oltingugurt 
allotropiyasi. Oltingugurtning eng barqaror kristalli modifikatsiyalari: rombik (a-
shakl, shakl. 1) tpl=112,8, r=2,07 va monoklinik (b-shakli), tpl=119°C, r=1,96 g/sm
3
[82]. 95,6°C dan yuqori haroratga sekin isitish bilan α-oltingugurt b-oltingugurt 
aylanadi, interval t=95,6-119,3°C barqaror. 95,6 dan past haroratlarda a-shakli 
barqaror; bu shaklda, bir monoklinik oltingugurt bor 
Oltingugurt kimyoviy va fizik xususiyatlari haroratga qarab oʻzgaradi, uning 
molekulyar tuzilishiga bogʻliq. Siklooktooltingugurt-termodinamik beqaror 
erimaydigan polimer modifikatsiyasidan nozik material. Oddiy sharoitlarda S siklik 
molekulalari etarli darajada barqaror oʻlib, unda n = 6, 7, 8, 10, 12, 18, 20 va yana. 
Siklogeksaoltingugurt S
6 
kreslo formaga ega 50-60°C da polimer zanjirlarga aylanadi 
va S
8
aylanadi S
2
-S
4 
biradikallari juda reaktsiyaga kirishuchan va beqarordir. 
Aromatik, politsiklik uglevodorodlar, olefinlar, shuningdek merkaptanlar va 
polisulfidlarga asoslangan oltingugurtorganik birikmalar oltingugurtning harorat 
oʻtishini kamaytiradi uni plastiklashtiradi. S
8
siklooktaserlari termodinamik jihatdan 
159°C
ga qadar barqaror. Yuqori haroratlarda S
8
termik polimerizatsiyasi sodir oʻladi. 
Aminlar polimerlanish reaksiyasini osonlashtiradi: S8 E
A
=109 halqasining anion 
ochilishi uchun termal-150,95 kj /mol. Mexanik tegirmonda faollashtirish (oʻrtacha 
zarracha hajmi 8 mikron) tufayli oltingugurt kukun zarralar energiya toʻplanishi 
uchun 14 % erish va polimerizasyon issiqlik kamaytiradi. Polimer oltingugurtning 

---

310 
molyar massasi 18000-73000 g/mol (n=70-285)teng. Keyinchalik haroratning oshishi 
polimer zanjirlarining uzilishiga va qovushqoqlikning sezilarli pasayishiga olib 
keladi, yuqori chegara harorati 300°C. 
Elementar oltingugurt organik va makromolekulyar sintezda yuqori reaksiyaga 
kirishish qobilyati bilan asosan foydalanish imkoniyatini oldindan belgilaydi. Fridel-
Kraft reaksiyasi asosida oltingugurt bilan benzol qizdirilganda tiofenol, difenil sulfid 
(DFS), difenildisulfid (DFDS) va tiantren olingan. Elementar oltingugurtning oʻrnini 
bosuvchi va ochilmagan aromatik uglevodorodlar bilan oʻzaro ta’siri geterotsiklik 
oligomerlar - oligoarilenlarni sulfidli birikmalar bilan sintez qilishning istiqbolli usuli 
hisoblanadi. Yuqori kimyoviy qarshilik, issiqlikka chidamlilik, mustahkamlik, boshqa 
xususiyatlari :olovbardoshlik, chidamlilik (200 MPa gacha valentlik kuchi, 22 000 
MPa gacha elastik moduli) qattiqlik va mustahkam barqarorlik; ularga asoslangan 
kompozitsiyalar yuqori mexanik ta’sirlarga, agressiv va nam muhitlarga chidamliligi 
boshqa noqulay omillarga masalan, kimyoviy reaktorlarning ichki qoplamasi 
ortofosfor kislotasida ishlaydigan kimyoviy oqim manbalarida membranalarni ishlab 
chiqarish uchun moʻljallangan. 
Modifiasiyalangan oltingugurtning noyob xususiyatlari tufayli keng tarqalgan 
superkonstrukturli 
materiallarga 
olish 
mumkin. 
Akademik 
V.V.Korshak 
ta’kidlaganidek, tadqiqotchilarning qimmatbaho xususiyatlar majmuasiga ega boʻlgan 
oltingugurtli oligomerlarga katta e’tibori oddiy sintez usullari bilan bogʻliq va 
mavjud xom ashyo bazasi bilan bogʻliq: oltingugurt va oltingugurt birikmalari neftni 
qayta ishlash, tabiiy gaz va rangli metallurgiya jarayonlari bilan bogʻliq. Ularning 
hajmining ortishi tufayli chiqindi oltingugurt miqdori har yili ortib bormoqda. Ayni 
paytda chiqindilarni olingan element oltingugurt ulushi va mahsulot oʻtib, uning 
jahon ishlab chiqarish 36%, 2020 tomonidan, u (75% 85 bilan) chiqindilarni qayta 
ishlash yanada chuqur erishish uchun e’lon qilinadi va uning marketing ustidan 
oltingugurt ishlab chiqarish ortiqcha tendentsiyasi davom etadi 
Mamlakatimizda elementar oltingugurtning koʻpayishi atrof-muhitga zararli 
boʻlgani uchun, organik sintez uchun xom ashyo sifatida oltingugurtni qayta ishlash 
yoʻllarini topish istiqbolli vazifadir.