Муаммолари республика илмий-амалий конференцияси материаллари

Foydalanilgan adabiyotlar 
1.Израэль Ю.А. Состояние и комплексный мониторинг природной среды и климата. 
Пределыизмерений //М. Наука. - 2001. 
2. Nitta W., Sanada T., Isogai K., Schlosser C., Atmospheric 85Kr and 133Xe activity 
concentrations at locations across Japan following the Fukushima Daiichi Nuclear Power Plant 
accident, Jour. of Nucl. Sci. and Tech., Vol. 51 (2014), No. 5, p. 712 -719 
3.Моисеев А.А., Иванов В.И. Справочник по дозиметрии и радиационной гигиене. 3-е 
изд., перераб. и доп //М. Энергоатомиздат. - 1984. - С. 296. 

---

290 
KREMNIYLI BIRIKMALARDAN TERMIK USULDA KREMNIY AJRATIB 
OLISH 
Eshkarayev S.Ch., Amonov N.A., Saodatova F.B. 
Termiz Davlat universiteti 
Email: [e-mail]  
 
Kremniy sanoatda asosan yarimoʻtkazgich sifatida foydalaniladi. Undan 
yorugʻlik energiyasini elektr energiyasiga aylantiradigan quyosh batareyalari (kosmik 
kemalardagi radioqurilmalami ta’minlash uchun) tayvorlanadi. Kremniydan 
metallurgiyada 
juda 
issiqbardosh 
kremniyli 
poʻlatlar 
olish 
uchun 
foydalaniladi.Bundan tashqari kremniydan silikat sanoatida turli xil shishalar ham 
olinadi. Sement olishda ham asosiy xomashyo kremniy hisoblanadi. 
Kremniy tetraxloridning termik qaytarilishi. 
Bu usulda nozik kristalli kremniyni olish birinchi marta mashhur fizik va 
kimyogar N.N. Beketov tomonidan taklif qilingan reaksiyaga asoslanadi. Usul rux, 
magniy, alyuminiy va boshqalar kabi faol metallarning bugʻlari bilan bugʻli kremniy 
galogenidlarini kamaytirishdan iborat. 
Ruxning qaytaruvchi vosita sifatida afzalliklari a) Rux kremniy bilan birikmalar 
hosil qilmaydi va unda deyarli erimaydi; b) Ruxning yuqori bug ‘bosimi qaytarilish 
reaksiyasini osonlashtiradi; d)Rux xlorid - qaytarilish reaktsiyasi mahsuloti - jarayon 
sharoitida ham bug ‘holatida (ZnCl
2
~ 732°C qaynash nuqtasi) va shuning uchun 
reaktsiya zonasidan osongina chiqariladi; e) SiCl
4
rux bilan qaytarilganda reaksiya 
uchta gazsimon mahsulot ishtirokida davom etadi: 
SiCl
4
(gaz) + 2Zn (gaz) → Si (тв) + 2ZnCl
2
(gaz), 
bu esa qisqartirilgan kremniyni ulardan ajratishni osonlashtiradi. Kremniy 
tetraxloridni rux bilan qaytarish kvarts reaktorida amalga oshiriladi, unga bir 
tomondan rux bugʻlatgich va SiCl
4
bugʻlatgichdan quvurlar, ikkinchi tomondan sink 
xlorid kondensator-kollektori va reaksiyaga kirishmagan reaksiya mahsulotlari 
ulanadi. 
Kremniy tetraxloridni vodorod bilan qaytarish orqali sof kremniy olish. 
Kremniy tetraxloridning vodorod bilan qaytarilishi reaksiyaga koʻra 1050-
1100°С da davom etadi. 
SiCl
4
+ 2H
2 
→ Si + 4HCl. 
Bu usul yarimoʻtkazgichli kremniy ishlab chiqarishda keng qoʻllaniladi. 
Vodorodni kamaytirish usuli sink-termik qaytarilishga nisbatan bir qator afzalliklarga 
ega; 
1) qaytaruvchi vosita (vodorod) ruxga qaraganda aralashmalardan chuqurroq 
tozalanishi mumkin; 
2) pasaytirish jarayonida kremniy kvarts bilan aloqa qilmaydi, bu kvarts 
uskunasi tarkibidagi aralashmalar bilan qoʻshimcha kremniy ifloslanishini istisno 
qiladi; 

---

291 
3) vodorodning qaytarilishi ruxning termal qaytarilishiga qaraganda yuqori 
tozalikdagi ixcham kremniyni hosil qiladi. 
Kremniyni vodorod bilan kamaytirishda vodorodni tozalashga alohida e’tibor 
beriladi. Tozalash uchun vodorod platinlangan asbest, silika jeli va suyuq azot bilan 
sovutilgan faol uglerod orqali oʻtkaziladi. Asl kremniy tetraxlorid rektifikatsiya orqali 
tozalanadi. 
Kremniy olishning yana bir usuli alyuminiy kristallarini analitik tarozida 
boʻlchab olinib probilkaga solinadi. Keyin analitik tarozida oltingugurt kukunlari va 
SiO
2 boʻl
chanib ikkalasi ham probirkaga solinib aralashtiriladi. Soʻngra aralashmani 
tigelga solib qum hammomiga joylashtiriladi, ma’lum miqdorda magniy kukunidan 
solinadi. Aralashmaga magniy tayoqchasi qoʻyilib u yoqiladi. Yoqish natijasida 
alyuminiy sulfid, oltingugurt (IV)-oksidi, alyuminiy oksidi va tigel tagida toza 
kremniy qoladi. Bu usulda olingan kremniy 80-85% toza kremniy olinadi.