Муҳаммад ал хоразмий номидаги

Аdabiyotlar
 
1.
N.R.ZaynaIov. Turizmda axborot texnologiyalari. (0 ‘quv qo‘Uanma
). -
Т.: «Voris
-
nashriyoti», 2017
2.
infocom.uz 
3.
Lex.Uz
 
AXBOROT XAVFSIZLIGINING ZAMONAVIY JAMIYATDAGI 
MUAMMOLARI TAHLILI 
Bekturdiyev S.Sh.
 1
, Tursunova S.A.
 1
1
Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti 
[e-mail], [e-mail] 
Bugungi kunda jamiyatimizda ro'y berayotgan o'zgarishlar jarayonlari 
davlatimizning milliy manfaatlarini himoya qilish holatiga, shu jumladan, axborot 
sohasiga jiddiy ta'sir ko'rsatdi. Ushbu sohaning ahamiyati mamlakatimiz axborot-
kompyuter va telekommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan global axborot 
jamiyati makoniga qo'shilib borishi bilan belgilanadi. Ijtimoiy taraqqiyotning aniq 
tendentsiyalari bilan bir qatorda, jamiyatni o'zgartirish ham tadqiqotchilarni 
tashvishga solmoqda. Asosiy muammo shundaki, o'zgaruvchan ijtimoiy 
voqelikning tezkor jarayonlari natijasida jamiyat institutlari, tizimlari va quyi 
tizimlari muvozanatibuzilib, xavf va noaniqlikka olib keladi. Tadqiqotchilar tobora 
ko'proq 
ijtimoiy 
makonni 
virtualizatsiya 
qilish 
tendentsiyalarihaqida 
gapirishmoqda. Yillar davomida hal qilinmagan ko'plab muammolar, yillar 
davomida bartaraf etilmagan tahdidlar ham Internet muhitiga o'tmoqda. Natijada, 
mamlakatimiz mutatsiyasiga qayta-qayta duch kelmoqda va shu sababli axborot 
terrorizmi, ekstremizmga kabi yanada xavfli muammolar paydo bo'lmoqd. [1]. 

---

205 
Axborot xavfsizligi ilmiy bilimlarning fanlararo sohasidir. Shu munosabat 
bilan ko’pchilik g’arb olimlari axborot xavfsizligini aniqlashda falsafiy va 
sotsiologik yondashuvlarni farqlashni taklif qiladi. Falsafiy nuqtai nazardan, bu 
ijtimoiy ma'lumotni amalga oshirish va uning epistemologik potentsialini bilish 
uchun zaruriy shartdir; sotsiologik jihatdan, bu shaxsiylashtirilgan ijtimoiy 
muhitda ma'lumot va bilimlarni uzatishning zaruriy qismidir [2]. Shuning uchun, 
axborot xavfsizligini tahlil qilishda sotsiologik yondashuvni amalga oshirish. 
jamiyatda axborot almashinishining ijtimoiy oqibatlariga e'tibor qaratish. 
Rus olimi N.K. Voronovich axborot xavfsizligini tahlil qilishda sotsiologik 
yondashuvning xususiyatlariga e'tibor qaratadi. Axborot xavfsizligi ommaviy aloqa 
jamiyati tizimining o'ziga xos xususiyatlari, undagi turli ijtimoiy institutlarning roli 
bilan bog'liq. Aynan mana shu axborot xavfsizligining mohiyatini jamiyatning 
aloqa tizimining elementi sifatida tushunish, bizga tahlilimizni kengaytirish va 
keng ijtimoiy kontekstni o'rganishga imkon beradi. Ko'pgina ta'riflarning 
kamchiliklari - bu axborot xavfsizligiga tahdid mavjud bo'lgan aloqa tizimining 
mikro va makro darajalari o'rtasidagi farqning yo'qligi. «Axborot xavfsizligi» 
tushunchasining aksariyat ta'riflarihozirgidek Internetning ijtimoiy ta'siri unchalik 
ahamiyatli bo'lmagan paytlarda yaratilgan (bu holat ularning evristik potentsialini 
sezilarli darajada kamaytiradi)
Axborot xavfsizligini sotsiologik tahlilining xususiyatlari nazariy va amaliy 
masalalarni quyidagi ketma-ketlikda tahlil qilish natijalaridir: 
✓
ob'ekt sifatida axborot xavfsizligi xavfsizlikning mustaqil turini 
anglatishi; 
✓
xavfsizlikning barcha turlari va sohalarida axborot xavfsizligining 
muhim jihati mavjudligi; 
Umumiy xavfsizlik muammolarini o'rganishda ma'lumot o'ziga xos 
xususiyatga ega: qo'llab-quvvatlash ob'ekti sifatida, xavfsizlikning, ijobiy, neytral, 
salbiy tomonlari bo'ladi. 
O'z navbatida, “keng falsafiy ma'noda xavfsizlikni o'z
-o'zidan ishlab 
chiqaruvchi va ijtimoiy rivojlanib boruvchi omil sifatida ta'riflash mumkin. 
Himoya qilish va jamiyatning progressiv rivojlanishini ta'minlash. Binobarin, 
xavfsizlik qoida sifatida jamiyatning xohish-irodasidan qat'i nazar shakllanadi: 
hech kim uni xavfsizlikning alohida maqsadlarini amalga oshirish uchun 
yaratmagan; 
jamiyat mavjud ekan, umavjuddir ”[2].
«Axborot xavfsizligi» tushunchasining mohiyatiga to'xtaladigan bo'lsak, 
ilmiy adabiyotlarda uni talqin qilishning ko'p variantlari mavjudligini ta'kidlash 
kerak. Shunday qilib M.Yu. Zaxarov axborot xavfsizligini 
«axborot sohasining 
sifati, bu axborot va kognitiv jarayonlarning uyg'un rivojlanishini, ularning 
barqaror rivojlanishning boshqa tarkibiy qismlari bilan o'zaro aloqasini, 
shuningdek, jamiyatning yashashi va keyingi rivojlanishi uchun axborot 
sharoitlarini 
yaratadigan ijtimoiy ishtirokchilarni himoya qilishini» ta'minlaydi[3].
O'z navbatida, zamonaviy O’zbekistonda axborot xavfsizligi ommaviy aloqa 
tizimini (shu jumladan global kompyuter tarmog'ini) boshqarish mexanizmlari va 
samarali boshqaruvining ishlashi tushuniladi, natijada shaxsning barkamol 

---

206 
rivojlanishini ta'minlaydigan mikro va makro darajada axborot-kommunikatsiya 
makonining xavfsizligi holati. Jumladan jamiyat va davlat hayotida agressiv 
ommaviy aloqa texnikasining tarqalishi[3]. 
Demak axborot xavfsizligi - 
bu «insonni hayotiy manfaatlarini 
ta'minlaydigan axborot xavfsizligi holati». Axborot, bu bizning atrofimizdagi 
dunyoni anglash va o'zaro ta'sir qilishning yagona usuli bo'lgani uchun, ayni 
paytda insonning xatti-harakatiga va uning shaxsiy xavfsizligiga ta'sir qilishning 
noyob vositasi (potentsial yoki real), shuning uchun jamiyat va davlat tomonidan 
ehtiyotkorlik bilan huquqiy tartibga solish va nazorat qilish zarur [5 ,43-44]. 
Axborot xavfsizligini - 
«axborot sohasidagi O’zbekiston Respublikas
i milliy 
manfaatlarini himoya qilish holatida, inson, jamiyat va davlatning mutanosib 
manfaatlarining umumiyligi bilan belgilanadigan holatdir» sifatida ko'rib 
chiqadi.Shu bilan birga, zamonaviy tadqiqotchilar amalga oshirilayotgan loyiha 
sifatida global axborot jarayonlarini yaxlit tushunchalarisiz axborot xavfsizligini 
ta'minlash imkonsiz ekanligiga e'tibor berishadi.[7] 
Tadqiqotchilar axborot xavfsizligining tarkibiy xususiyatlariga e'tibor 
berishdi. Xususan, D.Yu. Shvets axborot xavfsizligining ikki darajasini aniqlaydi: 
«mikro darajada 
- axborot sohasida inson, jamiyat va davlat o'rtasidagi tenglik va 
qonuniylik muvozanatini monitoring qilish mexanizmi va makro darajasida - 
chora-tadbirlar. shaxsiy himoya bilan ta'minlash. jamiyat va davlatning axborot 
ustunligini o'rnatishga va jamoatchilik ongiga ta'sir o'tkazish orqali bosim 
o'tkazishga qaratilgan axborot manipulyatsiyasidan»[5].
Yuqoridagi tadqiqotchilarnuqtai nazaridan, qaraydigan bo’lsak axborot 
xavfsizligi tarkibi uchta asosiy elementdan iborat: 
1)
huquqiy axborot - axborot sohasida shaxs, jamiyat, davlat 
manfaatlarini himoya qilishga tegishli me'yoriy-huquqiy bazaning mavjudligi: 
2)
axborot-texnik-dasturiy va apparat vositalarini qo'llash orqali axborot 
sohasini ruxsatsiz ta'sirlardan himoya qilish, masalan, ruxsatsiz kirishdan himoya 
qilish, kompyuter tarmoqlari va saytlarini buzish, mantiqiy bomba, kompyuter 
viruslari va zararli dasturlar, chastotalardan ruxsatsiz foydalanish, elektron 
hujumlar va boshqalar.
3)
axborot-psixologik - inson psixikasini salbiy axborot ta'siridan himoya 
qilish [5] 
XXI asr boshlarida. olimlar va boshqaruv tuzilmalari vakillarining diqqat 
markazida axborot xavfsizligi sohasibo’ldi . Ushbu sohada tadqiqotchilardan 
shoshilinch yechimlarni talab qiladi va ular bir qator muammolarga e'tiborni 
qaratadilar: 
✓
hozirgi geosiyosiy vaziyat va davlatning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishi shartlariga javob beradigan axborot xavfsizligining ilmiy va amaliy 
asoslarini ishlab chiqish; 
✓
axborot xavfsizligini ta'minlash uchun qonunchilik va me'yoriy bazani 
shakllantirish; 
✓
fuqarolarning axborotga va axborot xavfsizligiga bo'lgan huquqlarini 
amalga oshirish mexanizmlarini ishlab chiqish: 

---

207 
✓
mamlakatning milliy xavfsizligi tizimining ajralmas qismi bo'lgan 
axborot xavfsizligi tizimini shakllantirish ; 
✓
axborot xavfsizligi vazifalarini har tomonlama hal qilishni 
ta'minlaydigan axborot tizimining xavfsizligini tekshirishning zamonaviy usullarini 
ishlab chiqish; 
✓
axborot xavfsizligi tizimlari, vositalari, ularni sertifikatlashtirish 
samaradorligini baholash mezonlari va usullarini ishlab chiqish: 
✓
davlatning ijtimoiy ongni shakllantirishga sivilizatsiyalashgan 
ta'sirining shakllari va usullarini o'rganish.[8] 
Axborot xavfsizligi sohasidagi mavjud ijtimoiy ziddiyatlarni bartaraf etish 
uchun mamlakatimiz axborot urushi sohasida davlat axborot siyosatini amalga 
oshirmoqda. Bu davlat hokimiyati organlari tizimining davlatga qarshi qaratilgan 
tashqi axborot-psixologik tajovuz va axborot-psixologik urush (urush) 
operatsiyalariga qarshi kurashishdagi faoliyatini aks ettiradi. Axborot urushi 
kontekstida davlat siyosatining maqsadi: bu axborot urushi qatnashchilari 
tomonidan axborot va psixologik urush voqealari va operatsiyalarining tashqi 
axborot va psixologik ta'sirining o'ta xavfli agressiv shakllaridan foydalanish bilan 
bog'liq bo'lgan shaxs, jamiyat va davlatlarning axborot va psixologik xavfsizligiga 
tahdidlarga qarshi kurashishdan iborat.[8]. 
Shunday qilib, zamonaviy jamiyatda axborot xavfsizligi masalasi birinchi 
o'ringa 
chiqadi. 
Axborot 
va 
kommunikatsiyaga 
asoslangan 
ijtimoiy 
o'zgarishlarning jadal o'sishi, texnik va texnologik o'zgarishlar tabiiy ravishda 
ijtimoiy tizimning disfunktsional va disorganizatsiyalangan holati, uning alohida 
institutlari, quyi tizimlari xavflarining paydo bo'lishiga olib keladi. Globallashuv 
va axborotlashtirish intensivligi katta yoki kkichik bo'lgan barcha mamlakatlar, shu 
jumladan O’zbekistoni qamrab oladi. Hozirgi kunda milliy davlat suvereniteti 
axborot va intellektual sohada jiddiy cheklangan. Shu sababli zamonaviy 
O’zbeksit
on sharoitida axborot sohasi bilan bog'liq tahdid va xatarlar kuchayib 
bormoqda. 
Bir tomondan o'sib borayotgan agressiv ommaviy aloqa effekti va kiber 
jinoyatchilarning faolligi, ikkinchi tomondan, axborot xavfsizligiga mavjud ilmiy 
va boshqaruv yondashuvlarini tubdan qayta ko'rib chiqish zarurligini taqozo 
etmoqda. 
Axborot menejmenti ob'ektlari bilan aloqani o'rnatishda juda muhim rol, 
aniqrog'i, fundamental, nazariy, amaliy va empirik tadqiqotlar boy repertuariga ega 
bo'lgan sotsiologiyaga tegishli bo'lishi kerak. Empirik sotsiologik tahlilning 
imkoniyatlari ayniqsa diqqatga sazovordir, uning yordamida monitoring rejimida 
muammoning holati to'g'risida dastlabki ma'lumotlarni olish mumkin. Ammo, 
hozirgi paytda mamlakatimizda ushbu muammoli sohani sotsiologik tadqiqotlar 
tarmog'i yaxshi rivojlanmagan va shu sababli biz axborot xavfsizligi holatining 
yomonlashuvining asosiy sabablaridan birini ko'rib turibmiz.