Муаллифлар: Ходиев Б. Ю., Бегалов Б. А., Расулев Д. М., Абидов

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

187 
 
 
 АХБОРОТ ТИЗИМИ ВА ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ 
АХБОРОТ ТАЪМИНОТИ 
 
 
7
7
.
.
1
1
.
.
 
 
А
А
Х
Х
Б
Б
О
О
Р
Р
О
О
Т
Т
 
 
Т
Т
А
А
Ъ
Ъ
М
М
И
И
Н
Н
О
О
Т
Т
И
И
Н
Н
И
И
Н
Н
Г
Г
 
 
 
 
Т
Т
А
А
Р
Р
К
К
И
И
Б
Б
И
И
 
 
 
 
В
В
А
А
 
 
 
 
 
 
М
М
А
А
З
З
М
М
У
У
Н
Н
И
И
 
 
7.1.1. Ахборот таъминоти-автоматлаштирилган ахборот 
тизимининг энг муҳим элементи 
 
Ахборот таъминоти — автоматлаштирилган ахборот тизимларининг энг 
муҳим элементи сифатида бошқарилаётган объектнинг ҳолатини таърифловчи 
ва бошқарув қарорини қабул қилиш учун асос бўлувчи ахборотларни акс 
эттириш учун мўлжалланган. 
Иқгисодий ахборотларни ишлаб чиқишнинг автоматлаштирилган тизими 
назариясига кўра АТ қуйидагиларга бўлиш қабул қилинган: ушбу параметрли 
соҳа кўрсаткичлари (масалан, бухгалтерия ҳисоби, молия-кредит фаолияти, 
таҳлил ва бошқаларнинг кўрсаткичлари)нинг тизимлари; таснифлаш ва 
кодлаштириш тизимлари; ҳужжатлар; ахборотлар оқимлари — ҳужжатлар 
айланмасини ташкил қилишнинг вариантлари; машина ва машина 
манбаларида сақланаётган ва ташкил қилишнинг турли даражасига эга бўлган 
ҳар хил ахборотли массивдарга эга. 
Тартибга солинган вазифаларни ечиш, маълумотномалар бериш ва ҳар 
хил фойдаланувчилар ўртасида ахборотларни алмаштириш учун массивларни 
ўз ичига олувчи маълумотларнинг автоматлаштирилган банки мураккаб 
ташкилий жиҳатларга эга. 
Фойдаланувчи иқгисодчилар билан ҳамкорликда бажариладиган АТни 
лойиҳалаштиришнинг боришида қуйидаги ишларни амалга оширади: 
—иқтисодий вазифаларни ҳал этиш учун зарур бўлган 
кўрсаткичларнинг таркиби, уларнинг ҳажмий вақтий таърифлари ва ахборотли 
алоқалари аниқланади; 
—ҳар хил классификатор ва кодлар тизими ишлаб чиқилади, 
умумдавлат классификаторларидан фойдаланувчи имкониятлар ўрганилади; 
—кўрсаткичларни акс этгариш учун ҳужжатларнинг бир шаклга 
келтирилган тазимини қўллаш имкониятлари аниқланади, машинада ишлаб 
чиқиш талаб-ларига мослаштирилган янги бирламчи ҳужжатларнинг 
шакллари лойиҳалаштирилади; 
— ахборот фонди ташкил қилинади; маълумотлар базаси ва уни ташкил 
қилиш белгиланади; ишлаб чиқиш натижаларини чиқариш шакллари 
лойиҳалаштирилади. 
Ахборот таъминоти яратиш автоматлаштирилган ишлаб чиқиш 
технологияси ва дастурий таъминланиш билан яқин алоқада амалга 
оширилади. 
7-БОБ 

---

188 
Шаҳсий машиналардан фойдаланишни кўзда тутувчи, якуний 
фойдаланувчига мўлжалланган АТТ лойиҳалаштиришда вужудга келган 
ёндошишларни бир оз ўзгартиради. ШКлар ахборотларни ишлаб чиқиш ва ин-
сон фаолиятининг ҳар қандай соҳасида содир бўладиган жараёнларнинг 
стереотипларини қайта кўриб чиқишга мажбур қилади. Компьютерларни 
қўллаш фойдаланувчининг вазифани машинада ечиш жараёнида иштирок 
эташини кўзда тутади, бунда ахборот ишлари доираси анча кенгаяди. 
Иқгисодий хизматлар ходимларнинг ўз касбий мажбуриятларини бажаришла-
ридаги ахборотли эҳтиёжлари ҳам анча кенгаяди. Қуйидаги имкониятлар пайдо 
бўлади: 
машина 
ёрдамида 
турли-туман 
тўпламлар, 
маърузаларни 
шакллантириш; машинага маълумотлар календарларини киритиш; ишлаб 
чиқиш натижаларини расмийлаштириш ва нусха кўчириш; матнли 
материални, шу жумладан, машинада ёзиш ишларини тайёрлаш; жадваллар 
кўринишидаги ҳужжатларни тайёрлаш; катта ҳажмдаги ахборотларни машина 
хотирасида етарли ихчам шаклда сақлаш. Ҳисоблаш тармоқларининг 
яратилиши фойдаланувчилар ўртасида ахборотларни кенг алмашувини амалга 
оширишга, электрон почтани ташкил қилишга, фойдаланувчини ҳар хил 
ахборот ресурсларига киришйга имкон беради. Ахборат
 
технологияларини 
ташкил қилинишига хўжаликни бошқариш тизимидаги ўзгаришлар, бозор 
иқгисодиётининг тадбиқ этилиши ҳам катга таъсир кўрсатади. Энг аввало, бу 
ҳол маълумотлар банкларини ташкил қилишда акс эттирилади. Ҳудудлараро 
алоқаларни жадаллашуви билан боғлиқ ахборотлар окдмининг ўзгариши 
ахборотларни алмаштиришни ташкил қилишга катта таъсир кўрсатади. 
Турли хил ҳудудлар, корхона ва ташкилотлар иқгисодий алоқаларининг 
жадал 
ўсиши 
иқгисодий 
ахборотларнинг 
ишончли 
ва 
муҳим 
классификаторларини ўсиб борувчи эҳтиёжига олиб келади; янги 
классификаторлар ташкил қилинади. 
Фаолиятнинг ягона маълумотлар банки ва ишлаб чиқишнинг турли 
даражалари ўртасидаги ахборотли алмашув асосида ҳал қилинадиган хилма-
хилдаги хизматларини, вазифаларнинг битга яхлит тизимига бирлашишини 
кўзда тутувчи ахборотларни ишлаб чиқишни мужассамлантириш 
(интеграциялаш) тамойили янада ривожланади. Таъкидлаш керакки, 
компьютерли ахборот тизимларининг АТни лойиҳалаштиришга фақат 
автоматлаштарилган иш жойларини қуриш ва фойдаланувчиларнинг 
вазифаларини белгилашга ёндошиш ишлаб чиқилгандан кейингина киришиш 
мумкин. ШК ва АИЖга тақсимланган, марказий ЭҲМга уланган, сервер ва 
ишчи станция иш режимидаги кўп босқичли маҳаллий ҳисоблаш тармоқлари 
ташкил қилинган тақдирда ахборот таъминоти энг мураккаб бўлади. Ушбу 
ҳолда АТ ташкил қилиниши ишлаб чиқишнинг ҳар бир босқичи учун 
амалга оширилиши керак. Ҳар бир иш жойида ҳал қилинадиган иқгисодий 
вазифалар доирасини, улар ўртасида ахборотларни алмашгариш шаклларини, 
ҳужжатлар айланмаси шаклларини белгилаш ҳамда маълумотларнинг 
тақсимланган банкини ташкил қилиш масалаларини ҳал қилиш керак. 
АТнинг ташкил қилиниши дастурий таъминланиш ва якуний фойдаланувчига 
мўлжалланган ахборот технологияси билан параллел равишда олиб борилади.

---

189 
Автоматлаштирилган ахборот тармоқларининг АТни яратишда қуйидаги 
ишлар бажарилади: 
•
ишлаб чиқишнинг ҳар бир босқичи (шахсий АИЖ, маҳаллий ҳисоблаш 
тармоқлари, тақсимланган тармоқлар) учун иқгисодий вазифаларнинг таркиби 
ва кўрсаткичлари тизими аниқланади; 
•
ишлаб чикаришнинг турли босқичлари ўртасидаги ахборотлар таркиби ва 
алмаштириш усуллари белгиланади; 
•
ахборот фондининг ташкил қилиниши ва уни ишлаб чиқишнинг 
босқичлари ўртасида тақсимланиш олиб борилади; 
•
ахборотларни ЭҲМга маълумотларнинг кўп босқичли ишлаб 
чиқилишини ҳисобга олган ҳолда киритишнинг турли шакллари яратилади; 
• классификаторларнинг ҳар хил турларидан фойдаланиш масалалари 
кўриб 
чиқилади 
ва 
иқтисодий 
ахборотларнинг 
маҳаллий 
классификаторларини тузиш таъминланади; 
• ахборотларни киритишнинг турли шакллари (маърузалар, таҳлилий 
ёзма хабарлар, бюллетенлар, маълумотномаларни тузиш учун жадвалли-
матнли материалларни тайёрлаш) билан яратилади; 
•
фойдаланувчиларга ахборотли-маълумотномавий хизмат кўрсатиш, 
сўровларнинг намунавий шаклларини қуриш масалалари ишлаб чиқилади; 
•
фойдаланувчининг ШК билан бевосита алоқасини таъминловчи 
автоматлаштирилган ахборот технологиялари (инсонни машина билан 
мулоқотининг сценариясини ишлаб чиқиш, диалогнинг тузилиши, меню, 
машинада ёрдам тарзида ташкил қилиш асосида йўриқнома материалларидан 
фойдаланиш) яратилади; 
•
ШКда бошқарув фаолиятининг иш юритилиши, ҳужжатларнинг 
бажарилиши устидан назоратини ташкил қилиш масалалари ишлаб 
чиқилади; 
•
электрон почтани ташкил қилиш асосида ташқи муҳит билан 
ахборотли ўзаро ҳамкорлик яратилади. 
АТнинг яратилиши технологик ишчи лойиҳа тузиш давомида амалга 
оширилади ва фойдаланувчи томонидан АТнинг асосий қоидаларини 
иқгисодий вазифаларни ШКда ишлаб чиқиш билан боғлиқ ҳолда уларнинг 
амалий фаолиятида қўллаш бўйича йўриқномаларни тузишни кўзда тутади. 
Булар қуйидагилардир: 
•
ҳужжатларни машинада ишлаб чиқиш ва уларни кодлашга тайёрлаш 
бўйича йўриқномалар; 
•
иқтисодий вазифаларни ШКда ишлаб чиқиш, дастурни киритиш, 
ахборот массивларини тузиш, дастлабки маълумотларни киритиш, 
ахборотларга тузатиш киритиш, маълумотларни базага киритиш, сўровларни 
ташкил қилиш, чиқувчи маълумотларни олиш, бошқа бўлинмалар билан 
ахборотлар алмашувини ташкил қилиш бўйича йўриқномалар. 

---

190