Muallifdan

26-§. MORFEMIKA 
 
Morfemika
-so‘zning 
ma’noli  qismlari  haqidagi  ta’limot. 
Morfemika-morfemalar  haqidagi  bo‘lim.  So‘zning  ma’noli  qismlari
 
morfemalar 
deyiladi.  Morfema  so‘zning  bo‘linmas,  eng  kichik 
ma’noli  qismidir.  Morfemalar  ikki  xil  bo‘ladi: 
o‘zak  morfema 
va 
affiksal morfema
. 
1. 
O‘zak  morfema
:  so‘zda  albatta  ishtirok  etadigan,  leksik 
(lug‘aviy) ma’no ifodalay oladigan morfemadir. O‘zak morfema so‘z 
yasalishi uchun ham, shakl (forma) yasalishi uchun ham asos bo‘ladi: 
gul
chilarimizni: o‘zak morfema-
gul
 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
112 
112
 
2.  Affiksal  morfema
:  (qo‘shimcha  morfema)  mustaqil  leksik 
(lug‘aviy)  ma’no  ifodalay  olmaydigan,  so‘zning  leksik  yoki 
grammatik  ma’nolari  shakllanishida  xizmat  qiladigan  morfemadir. 
Affiksal  morfema  so‘z  tarkibida  hamma  vaqt  ham  ishtirok 
etavermaydi. Affiksal morfemalar (qo‘shimchalar) vazifasiga ko‘ra 3 
xil bo‘ladi:  
 1. 
So‘z yasovchi affikslar
 yangi so‘z hosil qiladi, so‘zning leksik 
(lug‘aviy) ma’nosi shakllanishida ishtirok etadi. Ot, sifat, fe’l, ravish 
yasovchi barcha affikslar so‘z yasovchi hisoblanadi: gulla  
 2. 
So‘z  shaklini  hosil  qiluvchi
  (forma  yasovchi)  affikslar  so‘z 
ma’nosiga  ta’sir  etib,  uni  bir  oz  o‘zgartiradigan,  ammo  yangi  so‘z 
hosil qilmaydigan qo‘shimchalardir. Sonlardagi -ta, -tacha, otlardagi 
kichraytish-erkalash  qo‘shimchalari  (-cha,  -jon,  -xon,  -loq...); 
qarashlilikni 
bildiruvchi 
qo‘shimcha 
(-niki); 
-dek, 
-day 
qo‘shimchalari,  ko‘plik  qo‘shimchasi  (-lar),  fe’l  nisbatlari,  fe’l 
mayllari  qo‘shimchalari,  sifat  darajalari  qo‘shimchalari  shakl 
yasovchi hisoblanadi. 
 3. 
So‘z  o‘zgartiruvchi
  qo‘shimchalar  so‘zning  ma’nosiga 
umuman  ta’sir  etmaydi.  So‘z  o‘zgartiruvchi  qo‘shimchalar  sintaktik 
munosabat  (so‘zlarni  o‘zaro  biriktirish)  uchun  xizmat  qiladi.So‘z 
o‘zgartiruvchi 
qo‘shimchalarga 
kelishik, 
egalik, 
shaxs-son
 
qo‘shimchalari kiradi. 
Ba’zi  adabiyotlarda  qo‘shimchalarning  vazifasiga  ko‘ra  turlari 
ikki  xil  deb  ko‘rsatiladi.  Bunda  so‘z  o‘zgartiruvchi  qo‘shimchalar 
shakl yasovchi qo‘shimchalar guruhida beriladi. 
Qo‘shimchalar  tuzilishiga  ko‘ra  sodda  va  murakkab  (qo‘shma) 
bo‘ladi.  
1. 
Sodda affikslar
: -chi,-la,-lik,-lar... 
2.  Murakkab  (qo‘shma)  affikslar
:-chilik,-garchilik,-lan,-lash, 
larcha:
 yo‘qchilik, yog‘ingarchilik, otlan, salomlash, o‘rtoqlarcha
. 
 
Quloqchin, yuksal, yuksak, qattiq, kunda,chindan
 so‘zlari ma’noli 
qismlarga ajralmaydi. 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
113 
113
 
 Demak,  o‘zak  va  qo‘shimchalar  so‘zning  ma’noli  qismlari 
hisoblanadi.