Муаллиф: Наргиза Умарова

Хитойлик экспертлар тўрт томонлама механизмни қандай тақдим этмоқда?
Хитойлик экспертлар ҳар доим QCCM ташкилот эмаслигини таъкидлаб келади. Чиндан ҳам амалиётлардан ҳозирча маълум бўлишича, механизм ташкил этилгандан бери ўтган вақт мобайнидаги ҳамкорлик формати алоҳида институционал ўзгаришларга учрагани йўқ. Бу томонлар айни дамда тўрт томонлама ҳамкорликнинг мавжуд шаклини қайта кўриб чиқиши ва уни қандайдир тўлақонли тузилмага айлантиришига зарурат йўқлигини англатиши мумкин.
Яқин келгусида ҳамкорликнинг бундай кўриниши сезиларли ўзгаришларга юз тутмаса керак, чунки у хавфсизлик борасидаги долзарб муаммолар ҳал этилишига ва чегарабўйи туманларида “учта ёвузлик кучи”га қарши кураш талабларига жавоб беради.
Ушбу механизмни унинг бевосита иштирокчилари, шунингдек, Россия, Ғарб мамлакатлари ва энг муҳими, Марказий Осиё мамлакатлари қандай қабул қиляпти?
QCCM ташкил этилиши ҳақида дастлабки мақолалар пайдо бўлган кезлар Россия Федерациясидаги экспертлар ҳамжамияти янги механизмнинг пайдо бўлишига ХХР ШҲТнинг Минтақавий аксилтеррор тузилмаси самарадорлигига шубҳа билан қараётгани сабаб бўлаётган бўлиши мумкинлигига оид хавотирлар билдирган эди.
QCCM ХХРнинг хавфсизлик бўйича Осиё – Тинч океани минтақасидаги (ОТОМ) “Оқ китоби”га киритилгани (2017 йил январь) ва “тўртлик” минтақада барқарорликка кўмаклашишнинг янги формати сифатида белгилангани экспертлар орасида қўшимча хавотир уйғотган эди. Лекин умуман олганда, Пекин ОТОМда шаклланган хавфсизлик архитектурасига ҳеч қандай кескин ўзгаришлар таклиф қилмай, фақат мавжуд механизмларни такомиллаштиришга даъват қилган эди.
Россия билан Хитой ўртасида Марказий Осиёда рақобат кучайиб бориши юзасидан шубҳалар ҳам билдирилди. Бундан ташқари, айрим ватандош таҳлилчилар янги механизмни ХХРнинг минтақада хавфсизликни таъминлаши сари қўйилган дадил қадами сифатидаги “Марказий Осиё НАТОси” деб атаган эди. Улар Пекин Россия иштирокисиз КХШТга муқобил хавфсизлик тизимини яратмоқчи эканини тахмин қилганди. Россиянинг айрим ОАВлари бундай шарҳларни ХХР билан РФ муносабатларига совуқлик туширишга уриниш деб атаган эди.
Хитойнинг ҳарбий амалдорлари Россиянинг хавотирларини юмшатиш учун QCCM масаласига аниқлик киритишни лозим деб топди. ХХР Мудофаа вазирлиги вакили “Спутник” агентлигига берган интервьюсида механизм фаолияти Россияни жараёндан четга суриб қўйиш эмас, аксинча, ШҲТ доирасида терроризмга қарши кураш борасидаги саъй-ҳаракатларни “тўлдириш”га йўналтирилганини таъкидлади.
Айни чоқда Россиянинг Афғонистон бўйича махсус вакили З. Кабулов QCCM ташкил этилганини ижобий ҳолат деб баҳолади. Таъкидлашича, гап энг аввало “чегараларни назорат қилиш ва террорчилар суқилиб киришига йўл қўймаслик” ҳақида кетмоқда. З. Кабулов фикрича, Россиянинг ушбу механизмга қўшилишга интилишига зарурат йўқ, чунки Москванинг “КХШТ доирасида ўз режалари” бор ва бундан ташқари, Россия ва Хитой томонлари тегишли масалаларни ШҲТ доирасида муҳокама қилмоқда.
Хитой экспертлар ҳамжамияти QCCM ҳозирги кунда институционаллаштиришдан[2] йироқ эканини бот-бот такрорламоқда. Хитойнинг тўрт томонлама ҳамкорлик доирасидаги асосий вазифаси Марказий Осиё ҳудудига кириб келаётган ва коррупция схемаларидан фойдаланиб, ушбу минтақа мамлакатлари ватандошлари номига янги паспортлар олаётган ИШИД экстремистик ташкилоти жангариларининг бир жойдан иккинчи жойга кўчиб юришини назорат қилишдир.
Бундан ташқари, Пекинда тўрт мамлакатнинг QCCMда иштирок этишдан кўзлаган вазифаларидаги тафовут ушбу механизмнинг кейинги ривожланишига таъсир кўрсатиши мумкин, чунки аввалбошданоқ томонлардан ҳар бирининг унга муносабати ўзига хос бўлган эди, деган қараш мавжуд. Масалан, Афғонистон ўз олдига Покистонда ин қуриб қолган мухолиф террорчилик гуруҳларига зарба беришни мақсад қилиб қўйган эди. Тожикистоннинг позицияси аниқ бўлмаган, лекин ХХР билан мудофаа ва хавфсизлик борасидаги ҳамкорлигини фаоллаштиришга тайёр эди. Хитой Покистон билан энг катта муросага эришишга муваффақ бўлди, чунки иккала давлат ҳам кўп йиллардан бери терроризмга қарши курашда ҳамкорлик қилиб келмоқда. Шу билан бирга, барча иштирокчи мамлакатларнинг ҳарбий, иқтисодий ва сиёсий соҳалардаги имконияти турлича эканидан ташқари, миллий манфаатларида ҳам жиддий тафовутлар бор. Айни ҳол ўтмишда муносабатлар танглиги ва икки томонлама келишмовчиликлар даври юзага келишига сабаб бўлган эди.