Муаллиф: Наргиза Умарова

Дастлабки босқич
1949 йилда Хитой Халқ Республикаси ташкил этилгандан сўнг Совет-Хитой муносабатлари 10 йил давомида “асал ойи даври”ни бошидан кечирди. Хитойнинг Совет Иттифоқига нисбатан ички пропагандаси – тарғиботи ва турли соҳалардаги мулоқотлари нисбатан қалин бўлди. Кейинчалик ушбу муносабатлар ёмонлашиб, икки томон ўртасидаги чегара ҳудудида рўй берган танглик сабаб узилиб қолди. Ўша пайтда Совет Иттифоқига оид ички тадқиқотлар тизимли йўлга қўйилмаган эди. Бундай аҳвол ислоҳот ва очиқлик даврига қадар сақланиб қолди.
1980-йилларга келиб, Совет-Хитой муносабатлари илиқлашуви муносабати билан хитойлик олимлар шўролар тарихи, этник масалалар ва иқтисодий муаммолар, жумладан, Хитойга ёндош минтақалардаги асосий шароитларни ўрганишга кўпроқ аҳамият бера бошлади.
Шинжон ижтимоий фанлар академиясининг 1980 йилда асос солинган Марказий Осиё институти жуда салмоқли ўринга эга. Унинг таркибида минтақа тарихи, маданияти, миллий тили ва бошқалар бўйича бир қанча экспертлар бор. Институтда Марказий Осиё бўйича “Марказий Осиёнинг совет тадқиқотлари” деган илк даврий нашр чоп қилиниб тарқатилган эди; 1983 йилда нашрнинг номи “Марказий Осиё тадқиқот материаллари” деб ўзгартирилди, 1986 йили эса “Марказий Осиё тадқиқотлари” деб яна бир марта ўзгартирилди, уни чоп қилиш 1998 йилда тўхтаб қолди. Нашрнинг Марказий Осиё минтақавий сиёсатига оид 60 та сони чоп этилди. Гарчи уларнинг аксарияти Шинжонга бағишланган бўлса-да, Марказий Осиёни ўрганиш учун асос бўлиб ҳам хизмат қилади. Марказий Осиё мамлакатлари 1991 йилда мустақилликни қўлга киритиши биланоқ Шинжон ижтимоий фанлар академиясининг Марказий Осиё институти ўша йиғилган маълумотларга таянган ҳолда, “Марказий Осиёдаги тўртта мамлакатнинг умумий аҳволи” ва “Қозоғистон Республикасининг умумий аҳволи” китобларини, кейинчалик эса 2 та китобни бирлаштириб, “Марказий Осиёнинг бешта мамлакатига умумий назар” номи билан чоп қилди. Унга ўша пайтда институт директори бўлган тадқиқот Ван Пей бош муҳаррирлик қилган эди.
1980-йилларда Хитой ижтимоий фанлар академияси, кўплаб коллежлар ва университетлар Совет Иттифоқи муаммоларини фаол ўрганган эди. Улар орасида тарих ва этник мансубликни, шунингдек, Марказий Осиёга ҳам тааллуқли бўлган иқтисодий ва савдо-сотиқ масалаларини ўрганиш бор эди, лекин улар тадқиқотчиларнинг диққат марказида турган эди, деб айтиш қийин. Фақат Марказий Осиё мамлакатлари 1991 йилда мутақилликка эришгандан сўнг хитойлик олимлар ушбу минтақани халқаро муаммолар нуқтаи назаридан ўрганишга киришди. Шу пайтдан бошлаб илмий мақолалар ва монографиялар чоп қилина, семинарлар ўтказила бошлади ҳамда Хитойда аста-секин Марказий Осиё бўйича нуфузли эспертлар гуруҳи пайдо бўлди.
1992 йилда Хитой ижтимоий фанлар академиясининг Совет ва Шарқий Европа институти Шарқий Европа ва Марказий Осиё институти деб ўзгартирилгандан сўнг ташкил этилган Марказий Осиё тадқиқотлари маркази шундай обрўли тузилмалардан бирига айланди.
1990-йилларда Марказий Осиёни тадқиқ қилиш нисбатан юқори даражага кўтарилди. Бу Совет Иттифоқи муаммоларини ўрганиш ва дастлабки босқичда кўплаб экспертларнинг рус тилини билиши билан боғлиқ эди. Марказий Осиё бўйича энг биринчи мутахассислар, асосан, Совет Иттифоқининг муайян соҳаси бўйича шуғуланиб келган олимлар эди. Улар Марказий Осиёда янги мамлакатлар пайдо бўлганини ва уларнинг вужудга келишини турли нуқтаи назарлардан талқин қилар эди. Тез орада Марказий Осиё бағишланган монографиялар туркуми эълон қилинди, чоп этилган илмий мақолаларнинг қамрови жуда кенг бўлди. Ҳужжатлар сифатида, асосан, Россияда чоп қилинаётган материаллар, жумладан, Марказий Осиёдаги рус тилидаги газеталар ва даврий нашрлар, шунингдек, рус олимларининг асарларидан фойдаланилар эди. Ўша пайтда илмий доиралар асосий эътиборини Марказий Осиё мамлакатларидаги вазият ривожига қаратган ва ҳар томонлама тадқиқотлар ўтказиб, ўқувчиларни Марказий Осиё мамлакатларининг миллий шароити ва тарихи билан таништириш учун бир қанча монографиялар чоп қилган эди. Албатта, ушбу тадқиқотлар натижалари жамиятнинг барча қатламларига мансуб кишиларга Марказий Осиёни тушуниш ва у билан танишиш имконини бериш баробарида Хитой таҳлилшунослигида Марказий Осиё муаммоларини ўрганиш учун таянч фанлар асосини ҳам яратиб берди.
Тадқиқотлар ҳақидаги дастлабки мақолалар ва ҳисоботларда вазият таҳлили, жумладан, минтақавий ва миллий вазият, сиёсий ва иқтисодий воқеаларга умумий кўзқараш бор эди. Уларнинг аксарияти Марказий Осиё мамлакатларининг бир тузумдан бошқасига ўтиш даври мобайнида юз берган зиддиятлар ва муаммолар, Марказий Осиёдаги этник муаммоларни тушуниш ҳақида эди. Хитой билан Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги муносабатлар алоҳида олиб қаралган. Ўша даврда Шинжон олимларини, асосан, Марказий Осиёдаги “панисломий ва пантуркий” масалалар хавотирга солаётган эди.
Марказий Осиёга оид тадқиқотлар чуқурлашиб боргани сари тадқиқот объектлари шартли тарзда икки тоифага бўлинди: минтақалар ва мамлакатлар. Биринчи тоифага кўра, Марказий Осиёнинг 5 та мамлакати умумий тарзда кўриб чиқилади ҳамда бутун минтақанинг ривожланиш тамойиллари, мамлакатлар ўртасидаги муносабатлар ва ташқи алоқаларга эътибор қаратилади. Иккинчи тоифада муайян мамлакатлар учун Хитойнинг сиёсати ва турли соҳалардаги ҳолати таҳлил қилинади. Марказий Осиё тадқиқотлари моҳият нуқтаи назаридан, асосан, сиёсат, иқтисодиёт, хавфсизлик, ташқи сиёсат, гуманитар фанлар ва бошқа соҳаларни қамраб олади.
Илмий-тадқиқот институтлари ва кўплаб университетлар ҳам фан соҳаларини белгилаб олиш ва истеъдодлиларни ўқитишга эътибор қарата бошлади. Масалан, Хитой ижтимоий фанлар академияси Шарқий Европа ва Марказий Осиё институтининг Марказий Осиё бўлими (кейинчалик Россия, Шарқий Европа ва Марказий Осиё институти – РШЕМОИ деб ўзгартирилди) дастлаб ўқув фанларининг “мақсадли бошқарув” бўлинмаси сифатида ташкил этилган эди.
Шинжон ижтимоий фанлар академиясининг Марказий Осиё тадқиқотлари ушбу илм даргоҳининг 4 та асосий йўналишидан бирига айланди. Марказий Осиё муаммоларини тадқиқ қилишда машҳур олимлар иштирок этди.
1990-йилларда Хитой ижтимоий фанлар академияси, Ланчжоу университети ва Миллатлар масалаларини ўрганувчи марказий университет Марказий Осиё муаммолари бўйича докторантлар ва магистрантларни тайёрлашга киришди. Марказий Осиё бўйича кўп сонли диссертациялар ҳам Марказий Осиё бўйича илмнинг янги асрда ушбу минтақа учун муаммоли бўлган заиф жойларини тўлдира бошлади.