Moylar va maxsus

1 .1 . M oylarni tozalash jarayonida tanlovchi erituvchilardan
foydalanish
M o y
fraksiyalari 
u g lev o d o ro d lam in g h a r xil sinflari 
va 
geterosiklik 
b irikm alarining 
aralash m alarid an
iboratdir. 
U g lev o d o ro d la m in g
flzik xossalari u la m i m a ’lu m sinflarga 
m an su b
ekanligiga va 
m o lek u ly ar m assalariga 
bog‘liqdir. 
G e te ro tsik lik u g levodorodlam ing flzik xossalari b o sh q alard an
farqli b o i i b , u la r h a r xil h a ro ra tla rd a h a r xil tezlik d a eriydilar.
S aylovchi (yoki selektiv) eritu v ch ilar d eb sh u n d ay suyuq 
m o d d alarg a aytiladiki, u la r m a ’lum h a ro ra td a nefl m ah su lo tlari 
aralash m asid an faqat tu tilg an k o m p o n e n tla m i ajratib olish 
m aq sad id a, b u ja ra y o n d a b o sh q a uglev o d o ro d lam i eritm asd an
va u la rd a erim asd a n qoladigan m o d d ag a aytiladi.
T o za la sh m aqsadlari u c h u n sh u n d ay eritu v ch ilar tan lab
o lin ad ik i, u la r b ir-b irid an keskin farq lan ad ig an erk in h a ro ra td a
h a r xil m o d d a la m i eritad ig an b o ‘ladi.
B a’z a n eritu v ch ilar uglev o d o ro d lam i yaxshi eritad i va 
keraksiz 
k o m p o n e n tla r eritm alard a n
c h o ‘ktirilib, 
o songina 
ajratiladi. S hu prinsipga asosan sm o la-asfalten li b irik m alar 
(deasfaltlab) va q a ttiq uglevodorodlar ajratib (d enaraflnlab) 
olinadi.
E ritu v ch ilarn i 
selektivligi 
ideal 
em as, 
y a ’ni 
erituvchi 
fazalard an
birini t o ‘liq, ikkinchisini qism an eritadi. M asalan: 
fenol polisiklik a ro m a tik uglevodorodlarini yaxshi va sh u bilan 
birga m o y n in g uglevodorodlarini eritadi. 
S h u n in g u c h u n
fen o ln i tan lo v ch an lig i p astd ir, lekin u m u m iy
eritu v ch an lik
q o biliyati yu q o rid ir. Selektivlikning pastligi natijasida ekstrakt
6

---

yoki gach bilan birgalikda moyni qim m atb ah o kom ponentlarini 
ham olib chiqib ketiladi, deasfaltizatga esa sm ola va asfaltenlar 
o ‘tib ketadi.
Birinchi hodisada m oyni 
chiqishi kam ayadi, ikkinchisida 
esa deasfaltizatning sifati pasayadi.
Erituvchilarga 
(fenol, 
furfurol, 
dixloretan, 
spirtlar 
va 
ketonlar) suv va benzol, toluol q o ‘shilsa ulam ing selektivligi va 
erituvchanlik qobiliyatini o ‘zgartirib yuboradi. Suv qo^hilganda 
erituvchining selektivligi ortadi, lekin um um iy erituvchanlik 
qobiliyatini pasaytiradi. Benzol va toluolni qo'shish esa selektiv- 
ligini (erituvchini) pasaytiradi va um um iy erituvchanlik qobiliya­
tini ortiradi. Erituvchilar quyidagi talablarga javob berishi kerak:
a) Erituvchi keng harorat oralig‘ida o ‘zini tanlovchi — 
erituvchanlik qobiliyatiga ega b o ‘lishi kerak.
b) Erituvchi tozalanayotgan m ahsulotda o ‘zi erimasligi 
kerak.
d) Fazalarni tez ajratib olish uchun erituvchini va moyni 
zichligidagi farq katta b o ‘lishi kerak.
e) Erituvchi kimyoviy barqaror va inert b o ‘lishi kerak 
(xom ashyoga nisbatan), zaharli boMmasligi va portlashga xavfsiz 
bo'lishi kerak.
f) Erituvchi yengil va to ‘liq regeneratsiya qilinishi kerak.
g) Erituvchi past parlanish haroratiga ega b o ‘lishi kerak, 
chunki buning natijasida sovutishga berilayotgan suvning sarfi 
va um um an energetik xarajatlar kam ayadi.
j) Erituvchi arzon va defitsit b o ‘lmasligi kerak.
M oylam i tanlovchi erituvchilar bilan tozalash jarayoni 
uchun quyidagi faktorlar m uhim dir:
1. Jarayonning harorati.
2. M oy fraksiyasini erituvchida eruvchanligining kritik 
harorati.
3. X om ashyo va erituvchilam ing nisbati.
4. Erituvchini xom ashyo bilan o ‘zaro ta ’sir usuli.
Bosim suyuitirilgan gazlarni erituvchi sifatida ishlatilganda 
(propan, SO 2 gaz) o ‘z ta'sirin i ko‘rsatadi.
E rituvchini 
m oy 
eritm asidan 
va 
kerak 
bo ‘lm agan 
kom ponentlar eritm asidan regenirlash b ir n echa bosqichda 
am alga oshiriladi:
7

---

a) Erituvchini oldin yuqori yoki atm osfera bosim ida haydab 
olinadi.
b) Suv parí bilan haydab olinadi.
d) V akuum ostida haydaladi.
T ozalangan m ahsulotda erituvchining qoldiq m iqdori 0,005-
0,02 % dan ortiq bo‘Imasligi kerak.
M oylarning 
qim m atbaho 
uglevodorodlari 
gach 
yoki 
ekstraktga o ‘tib ketishi m um kin. Bu asosan erituvchini yetarli 
darajasida selektiv bo‘lmaganligi natijasidadir. Buning natijasida 
o ‘zining tuzilishi bilan qim m atbaho va keraksiz kom ponentlar 
oraligida turgan uglevodorodlar yo‘qotiladi. Bu kom ponen tlam i 
yana ichki rafinat deyiladi. Bu kom ponentlarning y o ‘qotilishi 
asosiy m ahsulot chiqishini pasaytiradi.
1-jadval