deyarli eritm ay d i. Bu jara y o n la rd a fenol
va fu rfu ral selektiv
to zalash d a
ishlatiladi.
T o zalan g an
m ah su lo t
va
keraksiz
k o m p o n e n tla r h a r b ir ja ra y o n d a o ‘z nom iga ega.
M asalan:
D easfaltlashda
to zalan g an
m o y
fraksiyasi
deasfaltizat deyiladi, sm o la-asfalten larn i konsentrasiyasi asfalt
deyiladi. D ep arafln lash d a olingan m o y rafinat, q a ttiq uglevo-
d o ro d la m i k o n se n tra ti — gach yoki p etro la tu m deyiladi. F en o l
va fu rfu ral b ilan
to zalan g a n d a
m oy - rafinat
va
sm olali,
asfalten li
politsiklik
a ro m a tik
uglevodorod
k o n sen tra ti
—
ek strak t deyiladi.
1 .1 . M oylarni tozalash jarayonida tanlovchi erituvchilardan
foydalanish
M o y
fraksiyalari
u g lev o d o ro d lam in g h a r xil sinflari
va
geterosiklik
b irikm alarining
aralash m alarid an
iboratdir.
U g lev o d o ro d la m in g
flzik xossalari u la m i m a ’lu m sinflarga
m an su b
ekanligiga va
m o lek u ly ar m assalariga
bog‘liqdir.
G e te ro tsik lik u g levodorodlam ing flzik xossalari b o sh q alard an
farqli b o i i b , u la r h a r xil h a ro ra tla rd a h a r xil tezlik d a eriydilar.
S aylovchi (yoki selektiv) eritu v ch ilar d eb sh u n d ay suyuq
m o d d alarg a
aytiladiki, u la r m a ’lum h a ro ra td a nefl m ah su lo tlari
aralash m asid an faqat tu tilg an k o m p o n e n tla m i ajratib olish
m aq sad id a, b u ja ra y o n d a b o sh q a uglev o d o ro d lam i eritm asd an
va u la rd a erim asd a n qoladigan m o d d ag a aytiladi.
T o za la sh m aqsadlari u c h u n sh u n d ay eritu v ch ilar tan lab
o lin ad ik i, u la r b ir-b irid an keskin farq lan ad ig an erk in h a ro ra td a
h a r xil m o d d a la m i eritad ig an b o ‘ladi.
B a’z a n eritu v ch ilar uglev o d o ro d lam i yaxshi eritad i va
keraksiz
k o m p o n e n tla r
eritm alard a n
c h o ‘ktirilib,
o songina
ajratiladi. S hu prinsipga asosan sm o la-asfalten li b irik m alar
(deasfaltlab) va q a ttiq uglevodorodlar ajratib (d enaraflnlab)
olinadi.
E ritu v ch ilarn i
selektivligi
ideal
em as,
y a ’ni
erituvchi
fazalard an
birini t o ‘liq, ikkinchisini qism an eritadi. M asalan:
fenol polisiklik a ro m a tik uglevodorodlarini yaxshi va sh u bilan
birga m o y n in g uglevodorodlarini eritadi.
S h u n in g u c h u n
fen o ln i tan lo v ch an lig i p astd ir, lekin u m u m iy
eritu v ch an lik
q o biliyati yu q o rid ir. Selektivlikning pastligi natijasida ekstrakt
6
yoki gach bilan birgalikda moyni qim m atb ah o
kom ponentlarini
ham olib chiqib ketiladi, deasfaltizatga esa sm ola va asfaltenlar
o ‘tib ketadi.
Birinchi hodisada m oyni
chiqishi kam ayadi, ikkinchisida
esa deasfaltizatning sifati pasayadi.
Erituvchilarga
(fenol,
furfurol,
dixloretan,
spirtlar
va
ketonlar) suv va benzol, toluol q o ‘shilsa
ulam ing selektivligi va
erituvchanlik qobiliyatini o ‘zgartirib yuboradi. Suv qo^hilganda
erituvchining selektivligi ortadi, lekin um um iy erituvchanlik
qobiliyatini pasaytiradi. Benzol va toluolni qo'shish esa selektiv-
ligini (erituvchini) pasaytiradi va um um iy erituvchanlik qobiliya
tini ortiradi. Erituvchilar quyidagi talablarga javob berishi kerak:
a) Erituvchi keng harorat oralig‘ida o ‘zini tanlovchi —
erituvchanlik qobiliyatiga ega b o ‘lishi kerak.
b) Erituvchi tozalanayotgan m ahsulotda o ‘zi erimasligi
kerak.
d) Fazalarni tez ajratib olish uchun erituvchini va moyni
zichligidagi farq katta b o ‘lishi kerak.
e) Erituvchi kimyoviy barqaror va inert b o ‘lishi kerak
(xom ashyoga nisbatan), zaharli boMmasligi
va portlashga xavfsiz
bo'lishi kerak.
f) Erituvchi yengil va to ‘liq regeneratsiya qilinishi kerak.
g) Erituvchi past parlanish haroratiga ega b o ‘lishi kerak,
chunki buning natijasida sovutishga berilayotgan suvning sarfi
va um um an energetik xarajatlar kam ayadi.
j) Erituvchi arzon va defitsit b o ‘lmasligi kerak.
M oylam i tanlovchi erituvchilar bilan tozalash jarayoni
uchun quyidagi faktorlar m uhim dir:
1. Jarayonning harorati.
2. M oy fraksiyasini erituvchida eruvchanligining kritik
harorati.
3. X om ashyo va erituvchilam ing nisbati.
4. Erituvchini xom ashyo bilan o ‘zaro ta ’sir usuli.
Bosim suyuitirilgan gazlarni erituvchi sifatida ishlatilganda
(propan, SO 2 gaz) o ‘z ta'sirin i ko‘rsatadi.
E rituvchini
m oy
eritm asidan
va
kerak
bo ‘lm agan
kom ponentlar eritm asidan regenirlash b ir n echa bosqichda
am alga oshiriladi:
7
a) Erituvchini oldin yuqori yoki atm osfera bosim ida haydab
olinadi.
b) Suv parí bilan haydab olinadi.
d) V akuum ostida haydaladi.
T ozalangan m ahsulotda erituvchining qoldiq m iqdori 0,005-
0,02 % dan ortiq bo‘Imasligi kerak.
M oylarning
qim m atbaho
uglevodorodlari
gach
yoki
ekstraktga o ‘tib ketishi m um kin. Bu
asosan erituvchini yetarli
darajasida selektiv bo‘lmaganligi natijasidadir. Buning natijasida
o ‘zining tuzilishi bilan qim m atbaho va keraksiz kom ponentlar
oraligida turgan uglevodorodlar yo‘qotiladi. Bu kom ponen tlam i
yana ichki rafinat deyiladi. Bu kom ponentlarning y o ‘qotilishi
asosiy m ahsulot chiqishini pasaytiradi.
1-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: 
