Moskow mining institute publishing house

7.2-jadval

Ko’rsatkichlar	Bosqichlar
	1	2	3	4	5
Gorizontlar nuqtalari, m	+70	+40	+10	-20	-50
Bosqich chuqurligi, m	30	30	30	30	30
Qoplovchi tog’ jinsi ordinatasi, mm	31	37	86	75	33
Bosqichdagi qoplovchi tog’ jinsi maydoni, мм^2	465	855	1290	1125	495
Ko’riladigan bosqichgacha qoplovchi tog’ jinsining umumiy maydoni, мм^2	465	1320	2610	3735	4230
Foydali qazilma ordinatasi, mm	8	26	30	40	28
Bosqichdagi foydali qazilma maydoni, мм^2	120	390	450	600	420
Ko’riladigan bosqichgacha foydali qazilma umumiy maydoni, мм^2	120	510	960	1560	1980

Qoplovchi tog’ jinsining o’rtacha koeffitsiyenti, м^3 / м^3	3.87	2.56	2.63	2.34	2.1
Qoplovchi tog’ jinsining joriy koeffitsiyenti, м^3/ м^3	3.87	2.17	2.86	1.87	1.17

1. 
   Gorizontlar nuqtasi va bosqichlar chuqurligi qazilmaning ko’ndalang kesimi bo’yicha olinadi.
   
2. 
   Kon massasining ordinatalari (qoplovchi tog’ jinsi va foydali qazilma) mos keluvchi bosiqichdagi shaklning kesimi o’rta chizig’ini o’lchagan holda aniqlanadi.
   
3. 
   Kon massasining, qoplovchi tog’ jinsi va foydali qazilmaning maydoni ordinataning bosqich chuqurligiga ko’paytmasi bilan aniqlanadi.
   
4. 
   Kon massasi, qoplovchi tog’ jinsi va foydali qazilmaning umumiy maydoni ko’riladigan bosqichgacha kon massasi (qoplovchi tog’ jinsi va foydali qazilma) maydonlari yig’indisi bilan aniqlanadi.
   
5. 
   Qoplovchi tog’ jinsining o’rtacha koeffitsiyenti qoplovchi tog’ jinsining umumiy maydonini foydali qazilma umumiy maydoniga bo’lish bilan aniqlanadi, joriy qoplovchi tog’ jinsi koeffitsiyenti - mos keluvchi bosqichdagi qoplovchi tog’ jinsining maydonini shu bosqichdagi foydali qazilma bosqichiga bo’lish bilan aniqlanadi.
   

Qazib olinadigan aniq hajmlar natural kattalikka o’tkazilgan maydonlarning (qirqimning masshtabini hisobga olgan holda) karyer maydoni uzunligiga (yoki blok) ko’paytirish bilan aniqlanadi.
Karyer maydonini geometrik tahlil qilish va ishlar rejimini grafigini tuzish usuli karyer ustki qismida joylashgan qoplovchi tog’ jinsi hajmini hisobga olmaydi. Shu sababli bu usul karyerning chuqurlashishi bilan qoplovchi tog’ jinsi koeffitsiyenti va ularning dinamikasini aniq hisoblab bermaydi. Bu xatolikni qo’shimcha qoplovchi tog’ jinsi kattaliklarini aniqlash yo’li bilan yo’qotish mumkin, bu natijalarni mos keluvchi koeffitsiyentlarga qo’shish kerak. Qoplovchi tog’ jinsining qo’shimcha koeffitsiyenti karyer yuqori qismida qazib olinadigan qoplovchi tog’ jinsi hajmining mos keluvchi karyer chuqurligidagi foydali qazilma qazib olishga hajmiga nisbatiga teng. Bitta karyer yuqorisidagi qazib olinadigan qoplovchi tog’ jinsi hajmi (м³) quyidagi formula bilan aniqlanadi:

• 
  Qoplovchi tog’ jinsining qo’shimcha o’rtacha koeffistentini hisoblaganda:
  

V =¹ Bctgy Н² + ¹ nctgy Н (7.3)
в.т ^ д о / т.с т.с.р ^ о/ т.с т.с.р V /

• 
  Qoplovchi tog’ jinsining qo’shimcha joriy koeffistentini hisoblashda:
  

^Ve . т = ^ ^Вд^С^Ут. с (^Н 'т . с . р “ ^Н "т . с . в ) + ^ ^gУт. с (^Н 'т . с . р “ ^Н 'т . с . в ) ⁽⁷.⁴⁾
Bunda, В_д - karyer tubining kengligi, m;
y_mc - karyer yonining o’rtacha qiyalik burchagi, daraja;
Н_тсp - belgilangan nuqtadagi karyer uchidagi o’rtacha chuqurlik, m;
Н_{тс e}- yuqorida yotgan nuqtadagi karyer yonidagi o’rtacha chuqurlik, m.
Qazib olinadigan qoplovchi tog’ jinsi va foydali qazilmalarning grafigini tuzish ketma-ketligi aylanasimon tik qiya va qiya qazilmalarni qazib olishda, shuningdek ishlar frontining yelpig’ichsimon va aralash harakatlanishida ishga ko’rsatilgandagiga xos bo’ladi [26].

4. 
   KON ISHLARIREJIMINING KALENDAR REJASI
   

Karyer maydonlarining geometrik tahlilida (yuqorida ko’rsatilgan) kon ishlarining rivojlanish davri bo’yicha qazib olinadigan qoplovchi tog’ jinsi va foydali qazilma grafiklari tuzildi. Bosqichlar sifatida kon ishlarining bir qancha siljishi (yotgan va gorizontal qazilmalar uchun) va kon ishlarining bir qancha chuqurlashishi (qiya va tik qiya kon uyumlai uchun) qabul qilingan. Kon ishlarini rejalashtirishda kon tashkilotlarining barcha texnik-iqtisodiy hisoblari bu bosqichlarga qarab emas, kalendar hajmlarga qarab bajarilishi sababli, karyerning mavjud vaqtiga qarab kalendar rejalarni tuzish kerak bo’ladi. Kalendar rejalar (7.5-rasm.) quyidagicha tuziladi.
1. Qulay masshtabda absitsa o’qiga teng qirqimmlar o’rnatiladi (karyer ishlash yillariga mos keladigan), boshqa o’qda esa - (absitsa o’qiga parallel bo’lgan) -har bir bosqichdagi (t, t₂, t₃ va boshqa) foydali qazilma qazib olish vaqtlari o’matiladi, bular esa quyidagi formulalar bilan aniqlanadi:

7.5-rasm.. Tik qiya kon uyumi uchun kon ishlari kalendar rejasi:

1 - qazib olish ishlarining grafigi; 2 - ochish ishlarining grafigi; t_x,t₂,t₃... - bosqich chegarasida zaxiralarni qazib olish vaqti; h, - kon ishlarining yillik chuqurlashish tempi; У_гм - qoplovchi tog’ jinsi (foydali qazilma) hajmi.

6. 
   rasm. Gorizontlar kon uyumlari uchun kon ishlari kalendar rejasi:
   

1 - qazib olish ishlarining grafigi; 2 - ochish ishlarining grafigi; - kon ishlarining yillik
harakatlanish tezligi; t₃,t₂, t₃... - bosqich chegarasida zaxiralarni qazib olish vaqti; У_г._м - qoplovchi tog’ jinsi (foydali qazilma) hajmi.
t = З_эQ (7.5)
Bunda, З_э - bosqich chegarasidagi foydali qazilma zaxirasi, м³;
Q_KZ - karyeming foydali qazilma bo’yicha yillik unumdorligi (loyiha tomonidan belgilangan), м³.
Tik qiya kon uyumlarini qazib olishda va karyerni uzunlik bo’yicha bir nechta foydali qazilma bloklariga bo’lish kerakligida foydali qazilma zaxiralari i - blokdagi S qazilmaning qirqim maydonlarining shu blokning uzunligiga Ц ko’paytmasi bilan aniqlanadi:
^пб
З = Z S,l, (7.6)
1
Bunda, ^пб - bosqich chegarasidagi bloklar soni.

2. 
   Karyer ishlarining yillar bo’yicha mos keluvchi nuqtalardan chiziqlar (parallel ordinata o’qlari) o’tkaziladi va ularda karyerning mos keluvchi yildagi foydali qazilma bo’yicha unumdorligini ko’rsatuvchi qirqimlar qabul qilingan masshtabda joylashtiriladi. Qirqimlar oxirini chiziqlar bilan bog’lab, foydali qazilmaning kalendar rejasini hosil qilamiz. Agar karyerning foydali qazilma bo'yicha unumdorligi karyerning butun ishi davomida o'zgarmas bo'lsa, unda qazib olish ishlarining kalendar rejasi absitsa o’qiga parallel bo’ladi. O’zgaruvchan bo’lganda chizma pog’onasimion bo’ladi. Shuningdek karyerning boshlang’ich davridagi (loyihaviy unumdorlikka erishish) va kon ishlarining yakunlanishdagi unumdorligini aniqlash kerak. Asosan karyerni foydalanishga topshirishda uning unumdorligi loyiha unumdorligini 40-60% ini tashkil qiladi. Karyerning loyiha unumdorligiga erishish vaqti 2-3 yilni tashkil qiladi. Karyer ishining oxirgi 2-3yilida uning unumdorligi nolgacha tushadi.
   
3. 
   Bosqich chegarasidagi karyerning qoplovchi tog’ jinsi bo’yicha unumdorligi (м³) doimiy hisoblanadi va har bir foydali qazilmani bosqichli qazib olish davri uchun quyidagi formula qo’llaniladi:
   

a=к._э /1 (7.7)
Bunda, V_e3 - bosqich chegarasida qoplovchi tog’ jinsi hajmi, (м³). t - shu bosqichda foydali qazilma zaxiralarini qazib olish davri, yillar.
Bosqich chegarasida qoplovchi tog’ jinsi bo’yicha karyeming unumdorligini aniq hisoblash uchun karyer yon bortlaridagi qoplovchi tog’ jinsi hajmini aniqlash kerak. Bu holatda karyerning unumdodligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Q = (7.8)
Bunda, V_em- (7.4) formula bo’yicha aniqlanadigan yon bortdagi qazib olinadigan qoplovchi tog’ jinsi hajmi.
Asosan ochish ishlarining kalendar grafigi pog’onasimon bo’ladi.
Kerak bo’lganda karyer kon ishlarining kalendar grafigiga ish frontining harakatlanish tezligini^ (gorizontal qazilmalar uchun) (7.6-rasm.) yoki quyidagi formulalar bilan aniqlanadigan kon ishlarining yillik chuqurlashish tempi h_z (tik qiya qazilmalar uchun) kiritiladi: