Moskow mining institute publishing house

а = В„,„Нт /2i (6.4)
B - Н_{к т} / i balandlikdagi piramida hajmi, uning asosida H\_ml 2tga_Km
maydonli uchburchak yotipti, м^{3
S - H}_K. т ^{1 t}g^a_K. т balandlikdagi to’g’ri burchakli prizma yarmi hajmi, uning asosida В_ктН_кт maydonli to’g’ri burchak yotipti, м³;
С = B_KMHl_m 12tga_K._m (6.6)
D - asosidaH_Km ltga_Km (6.7) radiusli doira yotgan konusning to’rtdan bir qismi hajmi;
2D = nH_KM /etg^aK.m












V =
к.т

B„

3tga.

к.т J

2tga.

B..

к.т V

nH„

3tga_:

к.т J

(6.8)
(6.4), (6.5) va (6.6) va (6.7) tengliklardan quyidagi kelib chiqadi:











B..

■ + ■

2i 3tga

к.т J

B..

+

H

3tga

(6.9)

к.т J
C va D bilan hosil bo’ladigan qiymat qiya kapital transheyalar uchun uncha katta emas va ularni hisobga olmasa ham bo’ladi. Unda







6.8-rasm.. Tashqi joylashgan umumiy juft kapital transheyalar tizimi
2Б = H./3itga_Km (6.5)

Yarim transheyaning qurilish hajmi (tog’ yonbag’rida yoki karyer bortida o’tiladigan kapital transheya) quyidagi formula bilan aniqlanadi (K.S.Popov formulasi)

у ^Нк.т^В2к.т ^Sln'm ^Sln Ят I^{1 1} (6 Ю)
^ 2sin(«K.m -Ркт) V² &&
Bunda, p_k - tog’ qiyalik burchagi, daraja.
a_Km > p_vm >10° bo’lganda (6.10) formula quyidagicha bo’ladi:
V_n.m = ^Нк.т^В2_K= ^Sln 'кт ^Sln Я.т ^/ [ = ^Sln K.m ^— )] ⁽⁶.¹¹⁾
Kapital yarim transheyalarning hajmi transheyalar hajmidan ancha kichik. Shu sababli tog’ yonbag’ri va karyer borti bo’lganda yarim transheyalardan ko’proq foydalaniladi.
Alohida tik qiya kapital transheyaning hamji (6.9) formula bo’yicha aniqlanishi mumkin, unda i kattaligini uning qiyalik burchagi sinusi bilan almashtirish kerak.
Kapital transheyalar tizimining qurilish hajmi alohida transheyalar hajmi yig’indisiga teng (yoki qismlariga) va quyidagi formulalar bilan aniqlanadi:
• Ichki joylashgan umumiy kapital transheyalar tizimi uchun:

Н 2 ^1 к. т	^Вк.т + ^Нк. т 1
i	l ^2^3^ак.т J_

V = п
к.т у
(6.12)





















V„_ =

Н,

2 f

R H,,

2i 3tga₁

+

R H,,

+... +

(^ПУ^{Нк т} ) S ^RK.m , ^Пу^Нк.т

^{2i 3t}gVк.т J
(6.13)
• Tashqi joylashgan umumiy kapital transheyalar tizimi uchun

к.т J V ⁱ J

X к.х +
i 2 3tga_t

V

к.т J

V, =■

⁽»У^Н-.т f ( В,.т _| ^П,^Нкт, 1 ^(пу ~ 1 f ^H'к.т^Вк.т _| ^(пу ~ ²^ ^H,,,Aкт ^ H\_тВ„„

i

2i
(6.14)

2i

2i
Tashqi joylashgan alohija kapital transheyalar tizimi uchun
Bunda, п - kapital transheyalar tizimi bilan ochiladigan pog’onalar soni.

5. 
   OCHISH USULLARINING TASNIFLARI
   

Karyer ishchi gorizontlarini ochishning asosiy usullaridan biri bu kapital transheyalar bilan ochish. Yer osti kon lahimlari bilan ochish yoki kon lahimlarisiz ochish (transheyasiz ochish) hozirgi kunda kam qo’llaniladigan usullardan hisoblanadi.
Karyer maydonlarini ochishning nazariy asoslarining katta xizmat Moskva konchilik institutining professori E.F.Sheshkoga tegishli. 40-yillarda u tomonidan ochishning tasniflariga qaratilgan birinchi risola yaratildi va shu asos boshqa professorlar uchun asos bo’ldi. Oxirgi yillarda karyer maydonlarini ochish nazariyasi va katta karyerlarni qazib olishda qo’llaniladigan ochish tizimlarini takomillashtirish akademik V.V.Rjevskiyga tegishli. 6.2-jadvalda
akademik V.V.Rjevskiy tomonidan keltirilgan ochish tizimlari ko’rsatilgan, bu jadval E,F.Sheshko klassifikatsiyasi asosida yaratilgan.

6.2 -jadval

Ochish usuli ko’rinishi	Ochish usuli
	Ochiq kon lahimlari bilan (transheyalar bilan)	Yer osti kon lahimlari bilan	Ochiq va yer osti kon lahimlari aralashuvi bilan
Karyerning oxirgi konturiga ko’ra ochuvchi kon lahimlarining joylashuvi	Tashqi, ichki va aralash	Tashqi, ichki va aralash	Tashqi, ichki va aralash
Kon lahimlarining turg’unligi	Turg’un, yarim turg’un va vaqtinchalik (siljuvchi)	turg’un	Turg’ un yoki turg’ un va yarim turg’un aralashuvi (vaqtinchalik)
Kon lahimlarining qiyaligi	Qiya va tik qiya	Vertikal, qiya, tik qiya yoki gorizontal	Vertikal, tik qiya aralashuvi, qiya yoki gorizontal
Xizmat ko’rsatiladigan gorizontlar soni bilan	Alohida, guruhli va umumiy	Alohida, guruhli va umumiy	Alohida, guruhli va umumiy
Pog’onada transport vositalarining harakatlanish xarakteri (oqimli yoki mayatnikli)	Bittalik yoki juft	Bittalik yoki juft	Bittalik yoki juft

6. 
   KAPITAL TRANSHEYALARNING TRASSASI
   

Kapital transheya trassasi deb uning joylashuvi bo’shliqda joylashgan bo’ylama o’qiga aytiladi. Trassalarning joylashuviga ko’ra kapital transheyalar karyerning oxirgi konturiga ko’ra tashqi, ichki va aralash bo’ladi. Oxirgi holatda karyerning yuqori pog’onalari tashqi joylashuvli transheyalar bilan ochilgan, quyidagilar esa - ichki joylashgan transheyalar bilan (6.9-rasm.). Ishlatilish vaqtiga ko’ra trassalar turg’un (karyerning ishchi bo’lmagan gorizontida
joylashgan tashqi va ichki joylashgan trassalar) va vaqtinchalik (siljuvchi s’ezdlar trassasi) bo’ladi. Trassaning asosiy o’lchamlariga uning balandligi, joylashuv chuqurligi (trassaning boshlanishi va oxiri balandliklar ayirmasi), qiyalik burchaklarning minimal radiusi, trassaning aniq va nazariy uzunligi, qiya burchakli yo’darning gorizontallarga ulanish nuqtalari soni va tuzilishi. Kapital transheyaning trassadagi joylashuv holati uning bo’ylama profili (vertikal yuzaga kapital transheya o’qining proekstiyasi) va rejadagi (gorizontal yuzaga kapital transheya o’qining proekstiyasi) ko’rinishiga xos. Trassaning bo’ylama profili uning gorizontal va qiya nuqtalari, shuningdek ular orasidagi bog’liqlik bilan xarakterlanadi. Bo’ylama profilning o’ziga xos holatlari bu qiya nuqtalarning ishchi gorizontlarga ulanish nuqtalaridir. Ulanishning turli variantlarining ajratilishi transport vositalarining majburiy to’xtashda harakatlanish holatiga bog’liq.
Shu bilan birga boshqaruv balandlikka ulanish gorizontal maydonlarda yumshatilgan balandlik ko’rinishida farq qiladi (6.10-rasm.).


6.9-rasm.. Aralash holda joylashuvchi kapital transheyaning umumiy (a) va rejadagi (b) ko’rinishi





6.10-rasm.. Kapital transheyalarning ishchi gorizontlarga ulanish usullari: boshqaruvchi balandlikda (1), yumshatilgan balandlikda (2), gorizontal maydonda (3)

Eng yuqori balandlikka ulanish holatida transport vositalarining majburiy to’xtashi bevosita boshqaruvchi balandlikda amalga oshadi. Bunday holatda harakatni boshlanishda kuch boshqaruvchi balandlikda harakat qilish kuchidan ancha baland bo’ladi. Trassaning bunday profilida harakatlanishni ta’minlash uchun lokomotivning tortish kuchini 10-15%ga oshirish kerak. Lekin bunday holatda trassaning minimal uzunligi va kapital transheyalar tizimining minimal hajmi ta’minlanadi.

Yumshatilgan massivda balandlikka ulanishda kapital transheyaning yuqori qismida (yuqoridagi ishchi gorizontga kelishda) boshqaruvchi balandlikdan kichikroq balandlikka ega yo’l uchastkasi hosil qilinadi (boshqaruvchidan 60­65% ni tashkil qiluvchi i_cjM yo’l maydoni). Yumshatilgan L_OT maydonning uzunligi 200-250m ni tashkil qiladi. Bu lokomotivning yurishni boshlashi va harakatlanishini katta kuch sarf qilmasdan amalga oshirilishini ta’minlaydi.
Trassaning uzunligi quyidagi formula bilan aniqlanadigan uzunlikka (m) oshadi:

i
I _ ^CM
. ⁱP J
( . л


(6.15)
^^LТ ^nLcM
Bunda, p - yumshatilgan maydonlar soni.
Kapital transheyalar tizimining hajmi ham bu holatda birmuncha oshadi. Maydonning gorizontal qismidagi ulanish kapital transheyalar hajmining oshishiga olib kelmaydi (boshqaruvchi balandlikdagidan ko’ra), lekin trassaning uzunligi quyidagi qiymatga oshadi:
AL_r = nl_n (6.16)
Bunda, l„ =200-250 - ulanish uchastkasining uzunligi, m.
Kapital transheya uchastkasining nazariy va joriy uzunligi mavjud. Trassaning nazariy uzunligi (m) quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
^Lm.m =(^HH - ^HK ) / tg^ =( Hh ~ H_R ) 1000/Ц ⁽⁶.¹⁷⁾
Bunda, H_H, H_k - trassaning mos ravishda boshlanish va oxirgi nuqtalari, m; a_T - trassaning ko’tarilish burchagi, daraja; i_T - trassaning balandlik qiymati, %o.
Trassaning joriy uzunligi (ulanish uchatskalarining mavjudligi sababli doim nazariydan katta) quyidagi formula bilan aniqlanadi: