Moskow mining institute publishing house

р.п пл в.т с.т п.п х.м с.д
Buzilgan maydonni tekislash rekultivastiya ishining yaxshi bajarilganligining muhim talabi.
Tog’ jinslarini qazib olingan maydonga to’kishdan hosil bo’lgan ichki ag’darma yuzasi, va karyer transportlari yordamida tashilgan ichki va tashqi ag’darmalar yuzalari farqlanadi. Tog’ jinsini qayta to’kishda hosil bo’ladigan ichki ag’darmalar katta tekislash ishlarini talab qiladi. Bunda shudgorlash va chuqurliklar orasidagi farq 30 m ga etadi. Ag’darmalarni parallel grebenlar bilan hosil qilishda birlamchi teksilash ishlari (м³ / га) draglaynlar tomonidan bajariladi va quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
V = 625Atga₀ (5.26)
Bunda, A - ochish zaxodkasi kengligi, m;
a_o - ag’darmadagi tog’ jinsi qiyalik burchagi, daraja.
Birinchi tekislashdan keyin, birinchinining hajmining 30% ni tashkil qiladigan ikkilamchi tekislash (buldozerlar bilan bajariladigan) amalga oshiriladi.
Ag’darmalar yuzasini teksilashga bo’lgan xarajatlar (rub):
^ =(VQ + 0,3 VQ) s_o (5.27)
Bunda, С_э - ekskavator ishlariga xarajatlar, руб / м³;
Q - buldozer ishlariga xarajatlar, руб / м³;
S₀ - rekultivastiya qilinadigan ag’darma yuzasi, ga.
Ichki va tashqi ag’darmalarning birlamchi tekislanishi transport vositalari yordamida ag’darmalarga tog’ jinslar tashish vaqtida amalga oshiriladi. Ikkilamchi tekislash, buldozerlar tomonidan bajariladi va ag’darmani joylashtirgandan keyin notekisliklarni yo’qotish maqsadida 1-2 yildan keyin amalga oshiriladi. Bunday holatda ikkilamchi tekislashning hajmi katta emas. Ikkilamchi tekislashga bo’lgan xarajatlar quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
З„ = VQS (5.28)
Bunda, V - ikkilamchi tekislash hajmi, м³/ га.
Ag’darma pog’onalari qiyaliklarini tekislash va pog’ona-pog’ona qilib olish uchun xarajatlar (rubl):
З_е._и = Q.X, (5.29)
Bunda, C_em - qiyaliklarni tekislashga bo’lgan xarajatlar;
V_{e m} - qiyaliklarni tekislashda bajariladigan ishlar hajmi, м³.
Pog’ona qiyaliklarini teksilash bir yarusli ag’darma hosil qilishda mumkin va ikkita sxema bo’yicha amalga oshiriladi (5.10-rasm.). Bir yarusli ag’darmalarni tekislashda bajariladigan ishlar hajmi (м³) quyidagi formulalar bo’yicha aniqlanadi:

• 
  Yuqoridan pastga qarab tekislash sxemasida:
  

• 
  =^1H0 (ctga_B - ctga₀) P₀ ⁽⁵.³⁰⁾
  

• 
  Pastdan-yuqoriga qarab tekislashda:
  

• 
  =^{1 H}o² (^ctg^aB - ^ctga) ^p0 ⁽⁵.³¹⁾
  

Bunda, a_B - ag’darma pog’onasi qiyaligining tekislashdan keyingi burchagi, daraja;
P - ag’darma perimetri, m.

10. 
    rasm.. Bir yarusli ag’darmani tekislash sxemasi:
    

a - tepadan-pastga; b - pastdan-tepaga.
5.10-rasm. dan ko’rinib turibdiki ag’darmani yuqoridan-pastga tekislashda ag’darma maydoni oshadi, ag’darmani pastdan - yuqoriga tekislashda esa ag’darma balandligi qiyalikka yaqin maydonda oshadi.
Ag’darma pog’onasi qiyaligi ag’darma pog’onalarining ko’pligida terassalash amalga oshiriladi, terassalashda bajariladigan ishlar hajmi har bir pog’onaning qiyaligini tekislashda bajariladigan ishlar hajmiga teng.
Ag’darma qiyaliklarini ko’kalamzorlashtirish va bog’dorchilikda foydalanishda ularning qiyalik burchaklari mos ravishda 18-23 va 11⁰ dan oshmasligi kerak. Terassaning gorizontal maydonining kengligi 5-7m dan kam bo’lmasligi kerak.
Yerning yuza qismini olish va tashishga bo’lgan xarajatlar (rub):
З. m = V {k_nJC₃ + C_mL_m) (5.32)
Bunda, V - rekultivatsiya ishlarini amalga oshirish uchun unumdor qatlam hajmi, м³;
V = S„A (5.33)
S_op - tekislangan qiyaliklarni hisobga olmagan holda ag’darmaning
rekultivastiyalash maydoni, м³;
h_p =0,4-0,5 - yuzaga tashlanadigan unumli qatlam qalinligi, m;
C₃ - unumdor qatlamni ekskavatsiya qilish uchun xarajatlar, руб / м³;
k_n . _c - unumdor tog’ jinsi oraliq omborini hisobga olish koeffitsiyenti (ombor mavjud bo’lmaganida k_mc=1; omborning mavjudligida k_nc =2);
C_m - 1 km masofaga unumdor tog’ jinslarini tashishga bo’lgan xarajatlar,
руб / м³ ;
L - unumdor tog’ jinsini tashish masofasi, km.
Unumdor yerni yuzaga yotqizish rekultivatsiyalangan yerga ag’darmani tekislashdan keyin amalga oshiriladi. Agar unumdor yerni yotqizishga tayyorlangan maydonlar bo’lmasa tuproq tekis va quruq maydonlarga joylashtiriladi. Yer yuzasini shamol va suv eroziyasidan saqlash uchun g’aram yuzasi chim bilan qoplanadi.
Amaliyot shuni ko’rsatadiki unumdor yerni olish, tashish va yotqizish uchun nafaqat yordamchi mobil uskunalar (buldozer, skreper, yuklagich va boshqa)
shuningdek ochish va qazish ishlari uchun ishlatiladigan asosiy uskunalar ham qo’llanilishi mumkin (ekskavatorlar, astosamosvallar, temiryo’l va konveyer transporti) (5.11 -rasm.).
Ag’darmada unumdor qatlamni tekislash uchun xarajatlar (rubl):