Moskow mining institute publishing house

Зп., = К.„С„.с /Псм (5.34)
Bunda, v„_p=(0,2r0,3)V - ag’darmada tekislanadigan ishlar hajmi, м^ъ;
С_мс - tekislashda ishlatiladigan mashina-smena uskunasi narxi, rubl;
П_см - tekislashda ishlatiladigan uskunaning smenalik unumdorligi, м³.


5.11-rasm. Rekultivastiya ishlarining mexanizatsiyalash sxemasi:
a, b -mos ravishda g’ildirakli skreper va avtosamosvallarni qo’llash bilan; v - konveyer transportidan foydalangan holda; 1 - ekskavator; 2 - lentali konveyer; 3 - avtosamosval; 4 - skreper; 5 - buldozer; 6 - ag’darma hosil qilgich; 7 - tekislash maydoni; 8 - qora tuproq tashlangan maydon; 9 - karyer pog’onasi; 10 - yuklagich.

Kimyoviy melioratsiya uchun xarajatlar (rubl):

п
З,„ = £ QA, (5.35)
i=1
Bunda, p - kimyoviy melioratsiya o’tkazilishi talab qilinadigan maydonlar soni; S_xл - i maydonning kimyoviy melioratsiya o’tkazilishi kerak bo’lgan qismi, ga; C_XI - i maydonda o’tkazilgan kimyoviy meliorastiyaga xarajatlar, руб / га.
Rekultivastiya qilinadigan maydonlarga kelish yo’llarini qurishga bo’lgan xarajatlar (rub):
п
З,д = Ссд£ i„ (5.36)
i=1
Bunda, С_сд - yo’llarni qurishga bo’ladigan xarajatlar, rub/km;
L_di - i-maydonga kelish yo’lining uzunligi, km.
Uncha katta bo’lmagan qalinlikka ega unumdor qatlamni qazib olish uchun skreperlar, bir cho’michli yuklagichlar va ekskavatorlar qo’llamladi. Ekskavatorlar buldozerlar bilan bir majmuada ishlaydilar. Unumdor qatlamlarni 1.5 km gacha bo’lgan masofaga tashish uchun skreperlar va avtsamosvallar qo’llaniladi.
Karyerlarning qazib olingan maydoni buzilgan maydon hisoblanadi va rekultivatsiyani talab qiladi. Uning o’lchamlari karyerning oxirgi nuqtasiga mos bo’ladi (qiya va tik qiya qazilmalarni qazishda) yoki tashqi joylashgan kapital transheyalar maydoni yig’indisi va qazib olingan maydonlar hajmini (gorizontal va yotgan qazilmalarni qazishda) tashkil qiladi. Mahalliy va chet el ochiq kon ishlari amaliyotida bunday maydonlarni rekultivatsiya qilish qo’llanilmaydi. Ba’zi karyer qazib olingan maydonlarini o’rmon va qishloq xo’jaligida ishlatilishi uchun rekultivatsiya qilish hollaridan tashqari, lekin bu holat ham iqtisodiy mos hisoblanmaydi. Bu rekultivastiya qilish uchun ko’p million tonna tog’ jinsini tashish kerakligi bilan asoslanadi. Bunday karyerlarning qazib olingan maydonlari kichik xarajatlar bilan suv havzalari yoki ishchilarning dam olishi, boyitish fabrikalarining chiqindi saqlash maydonlari sifatida qo’llanilishi mumkin. Bunday holatda rekultivastiya ishlari va ularga xarajatlar aniq belgilangan holatlar bilan amalga oshiriladi.
Bizning mamlakatda foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olishning rivojlanishi kon ishlari ko’rsatkichalarini yaxshilash maqsadida rekultivastiya ishlarini takomillashtirish va texnologiyalarni yangilash bo’yicha ishlar qilinishi kerak va yerlarni rekultivastiya qilishni kam [arajatlar bilan qisqa vaqt ichida amalga oshirishni talab qiladi.

9. 
   AG’DARMA VA REKULTIVATSIYA ISHLARINING MARKSHEYDERLIK TA’MINLANISHI
   

Karyeming qurilish davrida marksheyderlik xizmati ag’darma ishlarida quyidagi vazifalarni bajaradi:

• 
  ag’darma maydonlarida bir vaqtda tayanch nuqtalari tarmoqlari bilan (kerakli bo’lganda) rivojlanadigan aniq topografik tasvirga olishni bajaradi;
  
• 
  ag’darmalarni qurish va foydalanishga mo’ljallangan maydon chegaralarini naturaga tushurish;
  
• 
  loyiha bo’yicha kelish trassalarini va birlamchi tashlanmalarni bo’ladi; Kondan foydalanish vaqtida marksheyderlik xizmati quyidagi ishlarni
  

bajaradi:

• 
  ag’darmaning qabul qilish qobiliyati va bo’shatish fronti uzunligini hisoblash;
  
• 
  ag’darma yuzasida transport yo’llarini tekislash, bo’lish va trassalash;
  
• 
  ag’darmaning davriy loyiha-balandligini tasvirga olinishi;
  
• 
  ag’darmaning deformastiyalanishini kuzatish;
  
• 
  ag’darmaga ajratilgan maydonning topografik tasvirga olinishi, sinab ko’rish, maydondagi olinadigan yer qatlamining qalinligi va hajmi.
  

Ag’darma yuzasida temiryo’llarni va avtomobil yo’llarini yotqizishda tog’ jinslarining zichlashuvi oqibatida ag’darmaning keyinchalik cho’kishini hisobga olish kerak.
Ag’darmaning tasvirga olinish elementlari uning yuqori va pastki tomonlari, transport aloqalari, temiryo’llarning o’tkazish nuqtalari va deformatsiyalangan maydonlardir.
Karyerda buzilgan yerlarni rekultivatsiya qilishda marksheyderlik xizmati quyidagi ishlarni bajaradi:

• 
  rekultivatsiya qilinadigan maydonlarda tayanch nuqtalarini va olinadigan asos nuqtalarini hosil qiladi;
  
• 
  rekultivatsiyadan oldin va keyin buzilgan yerlaming topografik tasvirini hosil qiladi;
  
• 
  rekultivastiya ishlari bilan bog’liq alohida ishlar bosqichi marksheyderlik chizmalarini chizadi, ularda yer yuzasining barcha turdagi buzilishlarni ko’rsatadi;
  
• 
  yerlaming holati tiklanishining loyiha mahlumotlarini mavjud ma’lumotlar bilan taqqoslagan holda tizimli nazoratini bajaradi;
  
• 
  tekislashda, yer yuzasi qatlamini olishda va uni yangi joyga yotqizish bilan bog’liq ishlarni aniqlaydi va bajarilgan hajmini hisobga oladi;
  
• 
  Loyihaning geometrik elementlarini naturaga tushiradi va ularni nazorat qiladi;
  
• 
  rekultivatsiyaning birinchi ma’lumotlarini hozirgi va kelgusidagi ishlar uchun tayyorlaydi;
  
• 
  buzilgan yerlarni rekultivatsiya qilish va unumdor yerlarni saqlash bo’yicha tadbirlarni tashkil qilishda qatnashadi;
  
• 
  ag’darma o’lchamlariga rioya qilishni nazorat qiladi;
  
• 
  yer yuzasining yetib bo’lmas maydonlari va suv bosgan maydonlarning tasvirga olishni amalga oshiradi;
  
• 
  yer yuzasini selektiv qazib olish bilan bog’liq marksheyderlik ishlarini bajaradi;
  
• 
  yer yuzasi rejasini tuzadi va unumli yerlarning zaxirasi, yo’qotilishi va aralashuvini nazorat qiladi;
  
• 
  rekultivatsiya qilinadigan maydonlarda yer qa’rida yashaydigan gorizontning hosil bo’lishini nazorat qiladi;
  
• 
  qiyaliklarni tekislash va sun’iy suv havzalarini yaratish bo’yicha ishlarni bajaradi;
  
• 
  rekultivastiya qilingan yerlarni yer foydalanuvchilariga berish bo’yicha komissiya ishida qatnashadi va qayta tiklangan yerlarni berish bo’yicha akt tayyorlaydi;
  

• rekultivastiya ishlari bo’yicha marksheyderlik hisobotini tuzadi.
Rekultivatsiya ishlarining o’z vaqtida bajarilish darajasini bilish maqsadida buzilgan yerlarni rekultivastiya qilishning o’rtacha k_cp va joriy k_mp
koeffitsiyentlari mavjud. Rekultivatsiyaning o’rtacha koeffitsiyenti tashkilotning mavjudlik vaqtidagi qayta tiklangan yer maydonining S_B, o’sha davrda buzilgan yerlarning umumiy maydoniga S_H nisbati bilan aniqlanadi, ya’ni k_c._p = S_B / S_H. k_mp koeffitsiyenti vaqt oralig’ida (kvartal, yil) buzilgan yerlarning qayta
tiklangan yerlarga nisbatiga teng. Rekultivastiya ishlarining normal holatida bu ko’rsatkich nolga teng bo’ladi.
Misol 1. Temir yo’lni qayta yotqizishning mumkin bo’lgan maksimal qadami va ikkita yotqizilgan yo’l orasidagi masofa 1500m uzunlikka ega bo’lgan ag’darma oxiri berkligining qabul qilish qobiliyatini aniqlang. Tog’ jinslaridan ag’darma hosil qilish EKG-8I yordamida amalga oshiriladi. Ag’darma pog’onasining balandligi 20m.