Morfologiyaga kirish

SO'Z YASASH JARAYONIDA RO'Y BERADIGAN O'ZGARISHLAR

Turkiy, jumladan, o'zbek tili morfologik jihatdan agglutinativ tillar qatoriga kiradi. Agglutinativ tillar quyidagi xususiyatlari bilan flektiv tillardan ajralib turadi: 1)nechta grammatik ma’no bo'lsa, ularni ifodalovchi shuncha grammatik shakl qo'llaniladi. Masalan, yoz-ma-say-di-m; 2) grammatik shakllarning chegarasi bir-biridan aniq ajralib turadi; 3) grammatik ma’noning ko'payishi bilan, so'zning grammatik shakllari ham chapdan o'ngga qarab cho'zilib boradi; 4) grammatik qo'shimchalarning qo'shilishi asos qismning fonetik tuzilishini o'zgartirmaydi.


O'zbektilidaso'zyasalishjarayonidaso'zyasashasosigayasovchiqismningqo'shilishinatijasidaasosqismningtovushtarkibidaba’zano'zgarishro'yberishiningguvohibo'lamiz. Ularni quyidagicha guruhlash mumkin:
1.Sust, past singari so'zlarga-ayyasovchi vositasi qo'shilganda, yasashga asos qismda mavjud bo'lgan oxirgi «t» undoshi tushib qoladi. Masalan, susay, pasay kabi.
2. Qizil, sariq kabi ikki bo'g'inli so'zlardan -ar,-ay yasovchi vositalari yordamida yangi so'z yasalganda, yasashga asos qism bo'lgan qizilning «il» qismi va sariq ning ikkinchi bo'g'indagi «i» unlisi tushib qoladi. Masalan, qizil+ar-qizar, sariq+ay-sarg'ay kabi.
3. So'ra, sayla, quvna, to'qi, o'qi kabi ikkinchi bo'g'ini «а» bilan tugagan so'zlarga -q,-v yasovchi qo'shimchalari qo'shilganda, yasashga asos qism oxiridagi «а» unlisi «о» unlisiga, «i» unlisi «u» unlisiga aylanadi. Masalan, so‘ra+q-so'roq, sayla+v-saylov, quvna+q-quvnoq, to'qi+v-to'quv. о 'qi+v-o 'quv kabi.
4. O'yin, qiyin kabi ikki bo'g'inli so'zlarga -o yasovchi qo'shimchasi qo'shilganda, yasashga asos qismning ikkinchi bo'g'inidagi «i» unlisi tushib qoladi. Masalan, о‘yin+a - o‘yna, qiyin+a - qiyna kabi.
5. Son, yosh, ong kabi so'zlarga fe’l yasovchi-a yoki-la qo'shimchasi qo'shilganda, asos qismda tovush o'zgarishi ro'y beradi: Masalan, sana, yasha angla kabi.
Shu ko'rsatilgan o'zgarishlarning o'ziyoq o'zbek tilida ba’zi hollarda fuziya (fleksiya) elementlari ham mavjud ekanligini ko'rsatadi. (Asosga qo’shimchalar qo’shilishi natijasida so’zning tovush tarkibi o’zgarishiga fuziya deyiladi).
Eslatma:So’z yasovchi qo’shimchalar unumli (-li,-la, -chi, -ser, -dosh, -kor, -lik, -ma, -gi) va unumsiz (-vul, -ag’on, -chil) qo’shimchalarga bo’linadi.