Morfologiyaga kirish

№4

MORFEMIKA. SO‘Z YASALISHI

MORFOLOGIYAGA KIRISH
So'zlarning borliqdagi ma’lum narsa, belgi-xususiyat, harakat-holatlarni bildirishi ularning atash ma’nolari yoki lug'aviy ma’nolari, so'zning atash ma’nosini o'rganuvchi bo'lim esa leksikologiya deb ataladi.
So'zlar atash ma’nosi bilan birga ma’lum grammatik ma’no va uni ifodalovchi shaklga ham ega bo'ladi. Masalan, olmalarni so'zi «mevali daraxt» va «olma daraxti mevasi» ma’nolari bilan birga «ko‘plik», «kelishik» ma’nolari va bu ma’nolarni ifodalovchi ko'plik shakli (-lar) hamda kelishik shakli (-ni)ga ega. «Mevali daraxt» va «olma daraxti mevasi» ma’nolari bu so'zning atash ma’nosi, qolgan ma’nolar esa grammatik ma’nolari sanaladi.
Har qanday grammatik ma’no ma’lum grammatik shakl orqali ifodalanadi. Grammatik ma’nolarni ifodalovchi vositalar grammatik shakl hisoblanadi. Masalan, kitoblarimga so'zida uchta grammatik shakl, ya’ni grammatik qo'shimcha mavjud: -lar, -im, -ga;.bu grammatik qo'shimchalar orqali ko'plik ma’nosi (-lar qo'shimchasi orqali), egalik ma’nosi
(-im qo'shimchasi orqali), kelishik ma’nosi (-ga qo'shimchasi orqali) ifodalanib, ular grammatik ma’nolar sanaladi.
So'zlarning grammatik ma’nolari va ularni ifodalovchi grammatik shakllarni o'rganuvchi tilshunoslik bo'limi morfologiya deyiladi.
Morfologiya yunoncha morphe - shakl, logos - so'z, ta’limot so'zlaridan olingan bo'lib, so'z shakllari haqidagi ta’limot demakdir.
Ko'rinadiki, leksikologiya bilan morfologiya o'rtasida uzviy aloqa mavjud. Har ikkisida so'z o'rganiladi. Ular so'zning qaysi tomonini o'rganishi bilan farqlanadi. Leksikologiya so'zning atash ma’nosini, morfologiya esa uning grammatik ma’nosini va bu ma’nolarni ifodalovchi vositalarni o'rganadi.
Qadimda morfologiya atamasi - sarf, sintaksis atamasi - nahv deb atalgan. Sarf-u nahv atamasi esa grammatika atamasini bildirgan. Grammatika so'zi grek tilidan olingan bo'lib, «harf o'qish va. yozish san’ati», «harf» ma’nolarini bildiradi. Grammatika atamasi til­ning morfologik va sintaktik qurilishi hamda bu qurilishni o‘rganadigan tilshunoslikning bo'limi ma’nolarida qo'llaniladi. Demak, grammatika tilshunoslikning morfologiya va sintaksis bo'limlarini o'z ichiga oladi.