|
347
Young scientist Kazakhstan
Тұрмыс-салт жырлары — ұлттық тәрбиенің қайнар көзі
Ноғайбаева Ақмарал Әлмырзақызы, магистрант
Қызылорда «Болашақ» университеті (Қызылорда қаласы, Қазақстан)
Берілген мақалада тұрмыс салт жырлары ұлттық тәрбиенің қайнар көзі ретінде қарастырылады.
Кілт сөздер: халықтық тәрбие, Қамбар ата, ер қанаты, қымыз, ат жарысы, ұлттық мінез.
Обрядовые песни — источник национального воспитания
Ногайбаева Акмарал Альмурзаевна, магистрант
Кызылординский университет «Болашак» (Кызылорда, Казахстан)
В данной статье обрядовые песни рассматриваются как источник национального воспитания.
Ключевые слова: народное воспитание, Камбар ата, крылья молодца, кумыс, конное соревнование, национальный характер.
Ф
ольклор — халықтың сан ғасырлық рухани байлығы.
Оның барлық түрі өмірлік тәжірибеге негізделіп, бүкіл ха-
лықтық санаға негізделген. Сондай-ақ ол халықтық тәрбиенің
эмприкалық білім, білігі мен сана-сезімінің жиынтығы. Онда
адамзаттың озық ой-пікірі, тәлім-тәрбиесі тұтас көрініс табады.
Сондықтан да болу керек Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарба-
евтың «Ұлы даланың жеті қыры», «Болашаққа бағдар: рухани
жаңғыру» мақалаларында тәрбие мен білім беруде халқымы-
здың салт-дәстүрлерін жаңғыртуға ерекше мән берілді. «Ұлы
даланың жеті қыры» [1] мақаласы екі бөлімнен тұрады. 1. Ұлт
тарихындағы кеңістік пен уақыт. 2. Тарихи сананы жаңғырту.
Бірінші бөлімде Ұлы даланың жеті қырын анық ашып береді.
Елбасының мақаладағы ой-толғамдары біздерге, жастарға
бағыт беріп, жарқын болашаққа жол сілтейді. Соның бірі
«Атқа міну мәдениеті» деп аталған. Атқа міну мәдениетінің не-
гізі жылқыны қолға үйретуден басталғанын айта келіп, бес қа-
руын асынған сарбаздың, ту ұстаған жауынгердің бейнесі мен
оның киім үлгісінің тарихына зер салады. Сөйтіп ат өнерінің
ұлттық сипатын ашып көрсетіндігін аңғартады. Мысалы,
құлынның терісінен астарсыз тон тігіледі, оны «жарғақ» дейді.
Адамзат бұрынғы сана мен мәдениеттің деңгейінде қалып қой-
майтыны белгілі. Оның жан сарайы дамып, әлемдік деңгейде
күннен күнге өсіп, өзгеріп барады. Ұлттық тәрбие этнографи-
ямен шектеліп қалмай, халықтық салт-дәстүрді жаңғыртумен
бірге өркендеп бара жатқан әлемдік мәдениет биігінен иық
теңестіре алатын ел болуымыз керек. Десек те, адамның рухани
күштерін оятып, жан дүниесін ұлағаттауда, дамытуда халықтық
тәрбиенің маңызы зор. Қазақтың ұлттық дүниетанымындағы
бұл ерекшелік оның көшпелі өмірмен, мал шаруашылығымен
тығыз байланысты екендігінен болса керек.
Тіршіліктің тұтқасы төрт түлік малда деп ұққан қазақ малды
жанмен бірдей санаған. Амандық сұрасқанда «мал-жан аман
ба» деген. Төрт түліктің терісі мен жүні кисе киімі, сүті ішсе —
сусыны, жесе — тамағы, азығы, мінсе — көлігі болды. Адамның
жаратушы, иесі бар деп түсінген халық төрт түлік малдың да
жаратушысы, иесі, пірі бар деп түсінді. Сондықтан оларды
қадірлеп, қастерлеу қазақ баласы үшін өмір заңы болған. Өй-
ткені малдан айырылу шыбын жаннан айырылумен бірдей.
Бұған 1932 жылы ұжымдастыру кезінде қазақтардың малдан
айырылып, ашық-қырғынға ұшырауы мысал бола алады. «Мал
ашуы — жан ашуы», «Малдың беті жарық, малсыздың күні
кәріп», «Мал баққанға бітеді», «Жаманға жан жуымас, жалқауға
мал жуымас», «Ерінбей еңбек етсең ғана мал табасың, малсыз
өмір жоқ, күн көрісің қараң» деген ой түйген. Ол заңды да, се-
бебі тіршілік етудің басқа түрі жоқ көшпелі қазақ елі үшін мал
бағып күн көру — өмір сүрудің негізгі тірегі болып саналды.
Осыған байланысты — төрт-түлік малға арналған мақал-мәтел,
ертегі-әңгіме, жаңылтпаш, жұмбақтардың қазақ ауыз әдеби-
етінде көп болуы, мал атауларының молдығы, бір жағынан
ұлттық психологияның тілдегі көрінісі болса, екіншіден фоль-
клорлық шығармалардың этнопедагогикада тәрбие құралы
ретінде қызмет еткенін байқатады.
Бір кездері жабайы аңдарды ұстап, үй түлігіне айналдырған
халық оларды төрт түлік малдың «пірі» деп ұғынып, солар жай-
ында түрліше аңыздар тудырып отырған. Сол кезеңнен бастап
бақташылық жырлары туса керек. Бұрын жабайы аңдарға сый-
ынған халық енді төрт түлік малды құт санап, олардың Шопан
ата, Шекшек ата, Қамбар ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба деген ие-
леріне табынған. Ел ұғымында Шопан ата — қойдың, Қамбар
ата — жылқының, Ойсыл қара — түйенің, Зеңгі баба — сиы-
рдың, Шекшек ата — ешкінің пірі. Олар малды құт деп біліп,
аязды қыстап, жұтаған жұттан, аш бөрілерден аман алып
шығудың жолдарын айтқан.
«Жылқы — малдың патшасы» деп ұғынған халық жылқыны
өз қолымен өсіріп, бағып-қағып отырса да, оны жылқы пірі
Қамбар атаның мейірімімен бітіп отыр деп есептейді. Оған
былай деп жалбарынады:
Тағы бір тілек тілейін,
Шын бергенін білейін,
Өңкей ала шұбардан
Жал-құйрығы шұбалған,
Айғырды бер байсалды,
Үйірі толған байталды,
Өңкей мама биемен
Сауған сайын иіген,
Желіні сүтін тыймасын.
«Молодой учёный» . № 7 (297) . Февраль 2020 г.
Do'stlaringiz bilan baham: |
