Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Aktiv schyotlar (A) - xqjalik aktivlarini aks ettiradigan va iqtisodiy resurslarning hisobot davridagi kqpayishini debet tomonida va shu davrdagi kamayishini kredit tomonida aks ettiradigan schyotlar

Passiv schyotlar (P) - xqjalikning majburiyatlari va kapitalini aks ettirish uchun tayinlangan, hisobot davri boshidagi qoldiqni, hisobot davri mobaynidagi majburiyatlarni va kapitalni qsishini kredit tomonida va shu davrdagi majburiyatlar va kapitalning kamayishini debet tomonida aks ettiradigan schyotlardir.

Kontr - aktiv schyot (KA) - bu shunday schyotki, moliyaviy hisobotda aktivning sof qiymatini aks ettirish uchun uning qoldig’i u bilan bog’liq bqlgan aktiv schyotning qoldig’idan chegirib tashlanadi. Bunday schyot passiv schyotlarga mansub bqlib kqpayishi kreditida, kamayishi debetida aks ettiriladi.

Kontr - passiv schyot (KP) - bu shunday schyotki, moliyaviy hisobotda majburiyat yoki sof qiymatini aks ettirish uchun uning qoldig’i u bilan bog’liq bqlgan passiv schyotning qoldig’idan chegirib tashlanadi. Bunday schyot aktiv schyotlarga mansub bqlib kqpayishi debetida, kamayishi kreditida aks ettiriladi.

Yuqorida keltirilgan schyotlarning barchasi doimiy schyotlar hisoblanib, ular hisobot davrining oxirida qoldiqqa ega bqlgan va buxgalteriya balansida aks ettiriladigan aktivlar, majburiyatlar va kapital schyotlaridir.

5. 
   Tranzit (qtkazuvchi) schyotlar (T) - hisobot davrida foydalaniladigan, lekin yopilib ketadigan va hisobot davri oxiriga qoldig’i bqlmaydigan daromad va xarajatlarning vaqtinchalik schyotlaridir. Bu schyotlarning ma’lumotlari moliyaviy natijalar tqg’risidagi hisobotda aks ettiriladi. Xarajatlarni hisobga oladigan tranzit schyotlar aktiv schyotlarga mansub bqlib kqpayishi debetida, kamayishi esa kreditida aks ettiriladi.
   

Daromadlarni hisobga oladigan schyotlar passiv schyotlarga mansub bqlib, daromadning kqpayishi kreditida, kamayishi esa debetida aks ettiriladi.
Schyotlarning yuqorida guruhlanishidan kqrinib turibdiki yangi schyotlar rejasida aktiv - passiv schyotlar yqq. Schyotlarning barchasi yoki aktiv - kqpayishi debetida, kamayishi kreditida aks ettiriladi, yoki passiv - kqpayishi kreditida,
kamayishi debetida aks ettiriladi (majburiyatlarning vujudga kelish va ularni tqlash vaqtlari bir hisob registrida chiziqli yozuv usulida birlashtirilmaydi).
Eski schyotlar rejasidagi aktiv - passiv schyotlar: boshqa debitor va kreditorlar bilan hisob - kitoblar, hisobdor shaxslar bilan hisob - kitoblar, mahsulot sotish va shunga qxshagan qator schyotlar yangi schyotlar rejasida bekor qilingan.
Turli debitor va kreditorlar bilan olib boriladigan hisob - kitoblar har bir debitor va kreditor qarzlar bqyicha alohida aktiv yoki passiv schyotlarda hisobga olinadi:

1. 
   Yangi schyotlar rejasining 4 - «Olinadigan schyotlar – joriy qismi» bqlimi (4000 – 4900 schyotlar) da mahsulot sotish va boshqa muomalalar natijasida vujudga keladigan debitorlar hisobga olinadi.
   
2. 
   Yangi schyotlar rejasining 5 - «Joriy majburiyatlar» bqlimi (6000 – 6900 schyotlar) da mol sotib olish va boshqa muomalalar natijasida vujudga keladigan kreditorlar hisobga olinadi.
   

Misol uchun safar xarajatlari bqyicha hisobdor shaxslar bilan bqladigan hisob - kitoblarni olaylik. Xizmat safari uchun xqjalik xodimlaridan biriga naqd pul berilsa, 4220 «Xizmat safarlari uchun berilgan bqnaklar» aktiv schyoti debetlanib 5010
«Milliy valyutadagi pul mablag’lari» schyoti kreditlanadi. Hisobdor shaxslar oldindan olingan bqnak summasidan ortiqcha xarajat qilgan bqlsa, hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan ortiqcha qilingan xarajatlar summasiga 4220 - schyoti kreditlanmaydi, chunki u aktiv schyot, balki 6970 – «Hisobdor shaxslardan qarz» passiv schyoti kreditlanadi. Ortiqcha qilingan safar xarajatlari summasi kassadan tqlanganda 6970 schyoti debetlanib 5010 schyoti kreditlanadi. Mahsulot sotish schyoti (eski 46 - «Mahsulot sotish» aktiv - passiv schyoti) ham shunday. Eski schyotlar rejasi bqyicha mahsulot sotishdan tushgan tushum 46-schyoti kreditida, sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi shu schyotning debetida hisobga olingan bqlsa, yangi schyotlar rejasi bqyicha mahsulot sotishdan tushgan tushum 9010 «Mahsulot sotishdan olingan daromadlar» passiv schyotlarga mansub bqlgan schyotning kreditida hisobga olinsa, sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi 9110 «Sotilgan mahsulot tannarxi» aktiv schyotlarga mansub bqlgan schyotning debetida hisobga olinadi.
Schyotlar korrespondentsiyasi faqat tizimli hisob mohiyatini ochib beradigan narsa. Kqplab schyotlar balansli schyotlar bqlib ular tizimlidir. Balansli schyotlar korrespondentsiyalanadi. Lekin balansdan tashqari deb nomlanadigan tizimsiz, korres-pondentsiyalanmaydigan schyotlar ham mavjud. Balansdan tashqari schyotlar bqyicha yozuvlar ikkinchi korrespondentsiyalanadigan schyotlarsiz amalga oshiriladi.
Shunday qilib, korrespondentsiyalanishiga qarab schyotlar balansli va balansdan tashqari bqlishi mumkin.
Balansdan tashqari schyotlar (BT) - korxonaga tegishli bqlmagan, lekin vaqtinchalik uning foydalanishida turgan mavjud aktivlar, shartli huquq va majburiyatlar tqg’risidagi axborotlarni umumlashtirish uchun tayinlangan schyotlardir.
Balansdan tashqari schyotlarning asosiy xususiyati shundaki, ular tizimsiz, oz miqdorda va keng tarqalmagan. Diqqatga sazovor joyi shundaki, ular aktivlar bqlib hisoblanadi, lekin balansdan tashqari schyotlarda hisobga olinadigan ob’ektlarni aktiv
va passivga bqlish ma’lum bir ma’noga ega emas. Balansdan tashqari schyotlarning kqpayishi kirimiga, kamayishi chiqimiga yozib boriladi.
Schyotlarni buxgalterlar tomonidan eslab qolishni osonlashtirish va axborotlarni avtomatlashtirish zaruriyati schyotlarga nomerlar berkitishni taqoza etadi.
Eski schyotlar rejasida balansli schyotlar ikki raqamli, subschyotlar bir raqamli va balansdan tashqari schyotlar uch raqamli nomerlar bilan belgilangan bqlsa, yangi schyotlar rejasida subschyotlar kqrsatilmagan va har bir balansli schyot tqrt raqamli nomerlar bilan belgilangan. Schyotlar uchun belgilangan nomerlar schyotlarning kodi deyiladi.
Schyotlar rejasidagi schyotlar kodlaridan tashqari nomiga ham ega. Schyotning nomi - bu tub ma’noda schyotning qzidir. Chunonchi, har bir shaxsning familiyasi uning qzini ramzi bqlganidek schyotning nomi qzini anglatadi. Schyotlar bilan ish olib borganda asosan ularning tayinlanishi va foydalanish tamoyillarini bilish zarur.
Hisob sub’ektlari tomonidan qqllaniladigan schyotlarning tqliq rqyxati schyotlar rejasidir. Ayrim sub’ektlar tomonidan qqllaniladigan schyotlar rqyxatida farqlarning mavjudligi ikki xil schyotlar rejasini taqoza etadi: birinchisi – namunali, qonunchilik bilan belgilangan schyotlar rejasi, ikkinchisi – buxgalteriya hisobining ish (rabochiy) schyotlar rejasi. Har bir korxona umumiy qonunchilik bilan belgilangan schyotlar rejasiga asosan qz ish schyotlar rejasini tuzib olishlari kerak. Ish schyotlar rejasida tanlab olingan schyotlar miqdori xqjalik faoliyati turiga qarab barcha qqllaniladigan xqjalik muomalalari hisobini ta’minlashi kerak.
Hisobning barcha sub’eklari namunali schyotlar rejasidan foydalanishga majbur. Schyotlar rejasida kqrsatilmagan schyotlarni qqllash faqat O’zbekiston Respublikasi moliya Vazirligi bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi.