Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Hisob-kitob schyoti» schyoti «Kassa» schyoti

D-t		K-t		D-t	K-t
Qoldiq	1) 1500			1) 1500

Kqrinib turibdiki, schyotlar bir-birovlari bilan qzaro bog’langan. Ulardagi yozuvlar amalga oshirilgan xqjalik muomalalari natijasida yuzaga kelgan ikkita qzgarishni: kassaga pullarning kelib tushishi va ularning hisob-kitob schyotidan chiqib ketishini kqrsatmoqda.
Xqjalik muomalalarini ikkiyoqlamali yozish schyotlarining qzaro bog’lanishiga olib keladi. Bunday bog’lanish schyotlar korrespondentsiyasi bog’lanishi deb ataladi.
Schyotlar korrespondentsiyasi - xqjalik muomalasi bilan yuzaga keltiriladigan ikki hodisaning schyotlarda aks ettirish paytida paydo bqladi va u schyotlarning qzaro aloqasini namoyon bqlishlik shaklidir.
Yana bir misolni kqrib chiqamiz. Faraz qilaylik, korxonaga mol etkazib beruvchilardan 7000 sqmlik materiallar va 5000 sqmlik yoqilg’i, hammasi bqlib, 12000 sqmlik qiymatliklar kelib tushdi.
Bu muomala korxona omboridagi materiallar va yoqilg’i zahiralarining kqpayishiga olib keladi. Bu qiymatliklarni hisobga olinadigan «Materiallar» schyotining «Xom-ashyo va materiallar», «g’qilg’i» schyotlari aktiv hisoblanadi, shuning uchun 7000 va 5000 sqm summalari bu schyotlarning debetiga yoziladi. Keyin xuddi shu muomala korxonaning mol etkazib beruvchilar bilan hisob- kitoblarida ham aks ettiriladi. Korxonaning mol etkazib beruvchilarga umumiy summadagi 12000 sqmlik qarzi paydo bqladi (yoki oshadi). «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga tqlanadigan schyotlar» schyoti passivdir, passiv schyotlarda esa kqpayish kreditda aks ettiriladi. Shunday qilib «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga tqlanadigan schyotlar» schyoti mazkur muomala bqyicha 12000 sqmga kreditlashadi.
Mazkur muomalaning buxgalteriya yozuvi quyidagicha bqladi:
D t «Xom ashyo va materiallar» schyoti - 7000 sqm
D t «g’qilg’i» schyoti - 5000
sqm

K t «Mol etkazib beruvchilar va pudratchi larga tqlanadigan schyotlar» schyoti

Bu muomala schyotlarda quyidagicha aks ettiriladi:

«Mol etkazib beruvchilar «Xom-ashyo va material- va pudratchilarga tqlanadi- lar» schyoti
gan schyotlar» schyoti
- 12000
sqm

D-t K-t D-t K-t

Korxonaning mol etkazib beruvchilardan materiallar va yoqilg’i olishi natijasida qarzining kqpayishi
Materiallarning
kelishi D-t «g’qilg’i» schyoti K-t


2) 5000
g’qilg’ining kelishi

Bundan kqrinib turibdiki, birinchi muomala bqyicha tuzilgan yozuv bqyicha ikki schyotni, ikkinchisi bqyicha esa uchta schyotni qz ichiga oladi.
Ikki schyotga ta’sir etadigan yozuv (qtkazma)lar oddiy, uch va undan kqproq schyotlarga ta’sir etadiganlari esa murakkab qtkazmalar deb nomlanadi.
Shuni ham nazarda tutish kerakki, har qanday buxgalteriya yozuvi bir nechta oddiy yozuvlardan iborat bqladi. Haqiqatda, ikkinchi muomala bqyicha yozuvni ikki oddiy qtkazmaga ajratish mumkin:

1. 
   D t «Xom ashyo va materiallar» schyoti
   

K t «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga
tqlanadigan schyotlar» schyoti - 7000

2. 
   D t «g’qilg’i» schyoti
   

K t «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga
tqlanadigan schyotlar» schyoti - 5000

Murakkab yozuvlarning oddiylarga ajratilishi mumkinligini bir schyotning qziga ta’sir etadigan bir necha muomalalar birga birlashtirilishi bilan tushuntiriladi (bizning misolda «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga tqlanadigan schyotlar» - passiv).

Murakkab yozuvlarni tuzish ularning sonini kamaytiradi va shu bilan hisob xodimlarining mehnatini engillashtiradi.
Lekin har qanday murakkab yozuvlarga ham yql qqyish mumkin bqlavermaydi. Ulardan tqg’ri tuzilganlariga faqat bir schyot debetlanib, bir necha schyotlar kreditlanganlari kiradi. Bir vaqtning qzida bir nechta schyotlar debetlanadigan va bir nechta schyotlar kreditlanadigan yozuvlar notqg’ri hisoblanadi. Ularda ayrim xqjalik muomalalari qrtasidagi qzaro aloqasi kqrinmaydi va bunday yozuvlar bqyicha schyotlar korrespondentsiyasini aniq belgilab olish mumkin emas. Bu aks ettirilayotgan muomalalarning mazmunini qiyinlashtiradi va buxgalteriya hisobidan xqjalik faoliyatini nazorat qilish uchun foydalanish imkoniyatlarini kamaytiradi. Shu sababdan vatanimiz buxgalteriya hisobining amaliyotida bunday yozuvlar ruxsat etilmaydi.
Chet el hisobida korrespondentsiyali murakkab yozuvlar kqp uchrab turadi. U erda ulardan, hisob jarayonini kengroq kompyuterlash sharoitlariga moslashish maqsadida, ataylab foydalanishadi.
Shunday qilib, xqjalik muomalalarini ikkiyoqlama yozuv usuli bilan aks ettirish albatta ikki schyotga ta’sir etadi. Bunda bir schyot debetlanadi, ikkinchisi esa kreditlanadi. Qzaro korrespondentsiyalanuvchi schyotlarning debeti va kreditiga har bir muomala bqyicha bir xildagi summalar yoziladi. Murakkab yozuv qilinayotganda, bir schyot bilan bog’liq bqlgan bir nechta schyotlar bqyicha kqrsatilgan summalarning jami shu schyotda hisobga olingan umumiy summaga teng bqlishi kerak.
Ikkiyoqlama yozuv usulidan foydalanganda har bir muomalaning summasini ikki marta yozish shart emas. Ikkiyoqlama yozuv (u tomondan yuzaga keltiriladigan ikki hodisalarni aks ettiruvchi) har bir xqjalik muomalasi bqyicha ikki qzaro bog’liq bqlgan kqrsatkichlarni olishni ta’minlashi kerak. Shuning uchun, zamonaviy texnika sharoitida shaxmat tamoyilida foydalangan holda, har bir muomalaning summasini faqat bir marta yozishadi, lekin shu bilan bir vaqtda talab qilinadigan ikkala kqrsatkichlarni qzaro bog’liq holda olishga harakat qilinadi. Buxgalteriya hisobida AEHMdan foydalanganda xqjalik muomalalari kodlashtiriladi, ya’ni bir turdagi muomalalarning har bir guruhiga shartli raqam belgilar beriladi. Guruhlash natijasida har bir muomala bqyicha, uni faqat bir marta aks ettirgan holda, ikkita ma’lumot olishadi.
Buxgalteriya hisobida ba’zida ikkiyoqlama yozuv yordamida muomalalarni schyotlarda aks ettirishning boshqa tartiblari ham qqllaniladi. Bu yozuvning stornoli usulidir. U manfiy sonlardan foydalanishga asoslanadi. Bu usulda schyotning mazkur qismiga qilingan yozuvlardan chegirib tashlanadigan summalar uning qarama-qarshi qismida emas, balki qsha qismining qzida, lekin qizil siyoh bilan aks ettiriladi. g’zuvning bunday tartibi schyotlardagi aylanmalarning iqtisodiy jihatdan tqg’riligini saqlash uchun juda katta ahamiyatga egadir. Bu aylanmalar xqjalik faoliyatining ma’lum kqrsatkichlarini ifodalaydi va ularning har qanday buzib kqrsatilishi korxona ishini notqg’ri tavsiflashga olib kelgan bqlar edi.

3.