Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Materiallardan foydalanishni nazorat qilish.

Ishlab chiqarishda TMZlarning sarflanishi ustidan nazorat olib borish-bu bir xil mahsulot ishlab chiqarishda sarflangan TMZlarning haqiqiy sonini ularning me’yorida kursatilgan soni bilan taqsimlashdir. Materiallarning sarflanishi ustidan turli usullar yordamida nazorat olib boriladi: hujjatlashtirish, inventar, partiya bo’yicha bichish va boshqalar.
Birinchi usul yordamida TMZning bir turini ikkinchi tur bilan almashtirilganda vujudga keladigan farq hisobga olinib, talabnoma bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjatda TMZning me’yor bo’yicha sarflash soni va almashtirilgan TMZning sarflanishi xususida ma’lumotlar kursatilib, ularni iakkoslash natijasida farq aniqlanadi. Materiallar sarflanishini nazorat qilishdagi hujjatlashtirish usulining moxiyati shundan iboratki, bunda TMZning sarflanish me’yoriga karaganda ortikcha xarajat yoki iktisod qilin ishiga yo’l kuyish TMZlar ishlab chiqarishda sarflanishidan avval aniqlanadi.
Nazorat qilishning partiya bichish usulida sarflash natijasi TMZning xar bir partiyasi bo’yicha aniqlanadi. Buing uchun bichish varakasi yuritiladi. Unda ishlab chiqarish topshirigini bajarish uchun berilgan TMZning xakikatdan sarflanganligi kursatiladi. Xar bir bichish varakasi bo’yicha TMZ sarflash natijasi aniqlanadi.
Inventar usuli bo’yicha TMZ sarflash natijasi hisobot oyi oxirida chiqarilmay, balki kolgan TMZlarni inventarizachiya qilish yo’li bilan aniqlanadi.
Tasdiqlangan buxgalteriya hisobining milliy standartlari xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan hisobbot tuzishdan oldin tovar-moddiy zahiralarni inventarizatsiya qilishni talab qiladi. Ushbu inventarizatsiya quyidagi hollarda va tartibda o’tkaziladi:
Tuzilgan yillik hisobotda TMZ haqiqiy holatini aniqlash maqsadida yilag bir marta 1-oktyabr holatiga;
Moddyi javobgar shaxslarni almashtirayotganda, ularning ustidan asosli shikoyat tushganda va tabiiy ofat sodir bo’lganda;
Buxgalteriya hisobidagi ma’lumotlar bilan omborxona hisobidagi (hisobotidagi) ma’lumotlarda farqlar vujudga kelsa.
Inventarizatsiya o’tkazish uchun har yili boshida sub’ekt rahbarining imzosi bilan doimiy harakatdagi inventarizatsiya komissiyasini tuzish va uning a’zolari to’g’risida buyruq chiqariladi. Unga sub’ektning etakchi mutaxassilari, bo’limlardan vakillar jalb qilinadi.
Ґar bir ayrim inventarizatsiya o’tkazish uchun sub’ekt rahbarining imzosi bilan buyruq chiqariladi. Unda komissiya a’zolari, inventarizatsiya ob’ekti va o’tkazish davr ko’rsatiladi. Inventarizatsiya o’tkazishdagi haqiqiy mavjudligini aniqlashdir. Inventarizatsiya jarayonida quyidagilar tekshiriladi:
Tovar-moddiy zahiralarning salanish sharoiti;
Ularni saqlash va chiqarish tartiblarining to’g’rilig va tortuv va o’lchov jixozlarining ahvoli;
Tovar-moddyi zahiralarning harakatini hisobga olish tartibi(omborxona hisobining yuritilishi);
Inventarizatsiya o’tkazishning mohiyati, usuli va qamrovi bo’yicha quyidagicha guruhlanadi:

Tekshirish hajmining qamrovi bo’yicha:

yoppasiga-ob’ekt har tomonlama va to’liq tekshiriladi;
Tanlama-ob’ektning asosiy ko’rsatkichlari tanlab olib tekshiriladi;

O’tkazish vaqtiga qarab:

rejali-sub’ekt tomonidan tuzilgan rejega asosan(yilad bir marta) o’tkaziladi; ko’tilmagan holda-javobgar shaxs kutmagan holda – shikoyat tushganda va
hokazo o’tkaziladi.
Inventarizatsiyani o’tkazish usulidan umumiy rahbarlik sub’ektning rahbari yoki uning o’rinbosarlari tomonidan amalga oshiriladi. Buyruqqa asosan tuzilgan inventarizatsiya komissiyasiga ishonchli mutaxassislar jalb qilinadi va natijasini(dalolatnomani) rahbar tasdiqlaydi. Inventarizatsiya komissiyasi o’tkazish davrida buxgalterning hisob ma’lumotlariga asoslangan holda TMZ inventarizatsiya ro’yxatini omborlar bo’yicha(inv-3) tuzadi. Uni o’tkazish vaqtida ombor mudiri tomonidan TMZ qabul qlish va chiqarish ta’qiqlanadi, u niventarizatsiya komissiyasiga hamma hujjatlarda ma’lumotlar omborxona hisobidagi tegishli kartochkalarga o’tkazilganligi va buxgalteriyaga topshirilganligi to’g’risida tilxat beradi.
Inventarizatsiyaning natijalarini aniqlash uchun TMZ qoldiqlarini hisobga oluvchi daftardan foydalanish mumkin, chunki unda inventarizatsiyaning natijasi bo’yicha tuzilgan ro’yxatga asosan jismoniy ko’rinishdagi TMZ qoldig’ini qayd qiluvchi maxsus ustun mavjud.
Inventarizatsiya natijasida aniqlangan farqlar-ortiqcha yoki kamomad, taqqoslash qaydnomasini tuzish natijasida, haqiqiy tannarxda hujjatlashtiriladi.
Ortiqcha TMZlar tegishli schyotlarda kirim qilinadi, debet 1000, 1100, 2900 va davr xarajatlari kamaytiriladi, ya’ni muomalaviy daromadlar sifatida tegishil 9390-
«Boshqa moliyaviy daromadlar» schyotining kreditida ko’rsatiladi. TMZ kamomadi esa tegishli schyotlarning kreditidan 9433-«Qiymatliklarning kamomadi va buzilishi natijasida yo’qotishlar» schyotining debetiga olib boriladi. Keyinchalik inventarizatsiya komissiyasining qarori rahbar tomonidan tasdiqlangan keyin yoki javobgar shaxs zimmasiga olib boriladi debt schyot 4630, yoki davr xarajatlari sifatida 9430 schyotning debet tomonida qoladi(agar ushbu summani sub’ekt o’z zimmasiga olsa).
Firmaning bosh direktorining 2005 yil noyabr oyining 26-kunida chiqarilgan 285-buyrug’iga asosan 25-omborxona mudiri U. Umarovning javobgarligida 1010 balans schyotida hisobga olingan xom-ashyo va TMZlarning noyabr oyining 1 kuniga
holatini qayd qiluvchi haqiqiy qoldig’ini aniqlash maqsadida inventarizatsiya o’tkazildi.
Inventarizatsiya oktyabr oyining 30-kunida boshlanib noyabr oyining 2-kunida tugatildi.
Inventarizatsiya natijasida quyidagilar aniqlanadi:

№	TMZ kodi	TMZ nomi(turi, navi, guruhi va xokazo)	O’lchov bir- ligi kodi	Bahosi, so’m	Haqiqiy mavjudligi		Hisob ma’lumotlari
					M.	S	M.	S
1	2	3	4	5	6	7	8	9
1	101001	Ishlov berilgan cho’yan	1	200000	50	10000000	50	10000000
2	101002	Quyilga n cho’yan	1	125000	64	8000000	64	8000000
3	103012	Po’lat varog’i, 6mm	2	700	8000	5600000	7800	5460000
4	103013	Po’lat varog’i, 2,5mm	2	550	14000	7700000	14000	7700000
5	103014	Po’lat varog’i, 5,0mm	2	600	40000	24000000	43000	25800000
		Jami:
Ro’yxatning natijasiga ko’ra haqiqiy qoldiq so’mni tashkil qiladi. Komissiya raisi: bo’lim boshlig’i Komissiya a’zolari: tovarshunos Buxgalter

Ushbu inventarizatsiya ro’yxatida keltirilgan nomdagi 101001dan 103014gacha bo’lgan moddiy qiymatliklar mening ishtirokimda tekshirildi va qayd qilindi. Inventarizatsiya komissiyasiga davoim yo’q.
Ro’yxatda keltirilgan TMZ omborxonada mavjud va men javobgarligimga olaman.
Omborxona mudiri Bozorov B.
Ushbu ro’yxatda keltirilgan ma’lumotlardan tekshirdim va hisoblab chiqdim. Moddiy bo’lim buxgalteri Umarov U.
Keyin esa 28-omborni inventarizatsiya qilish yakuniga ko’ra dalolatnoma (ayrim hollarda «Taqqoslash daloaltnomasi») tuziladi.
Sarflangan TMZning haqiqiy soni tsexlarda ishlatilmay kolgan TMZlarning hisobot oyi boshidagi koldigiga sarflash uchun olingan TMZning sonini kushib, inventarizatsiya natijasida aniqlangan ishlatilmay kolgan TMZlar sonini ayrish yo’li bilan aniqlanadi. Sungra sarflangan TMZning haqiqiy soni me’yordagi son bilan solishtiriladi va o’rtadagi farq aniqlanadi. Materialning me’yordagi sarfi ishlab chiqarilgan mahsulot sonini bitta mahsulotni ishlab chiqarish uchun belgilangan TMZ me’yoriga kupaytirish yo’li bilan aniqlanadi.
Material boyliklaridan to’g’ri foydalanish maqsadida har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt zarur bo’lmagan TMZlarning bor yoki yukligini tekshirib kurishi lozim.
Sungra bu hakda yuqori tashkilotlarga (vazirlik yoki boshqarmalarga) ma’lum qilin adi. O’z navbatida yuqori tashkilot zarur bulmagan TMZlarni karamogidagi mavjud korxonalar o’rtasida kayta taksimlaydi. Yuqori tashkilotlar tomonidan kayta taksimlanmagan TMZlarni korxona boshqa tashkilotlarga sotishi mumkin. Bunday operatsiyalarga quyidagicha buxgalteriya provodkalari to’ziladi:

1.Sotish:

D-t – 5110- "Hisob-kitob" schyoti.
K-t – 9010- "Mahsulotlarni sotishdan tushum" schyoti. Inventar va xo’jalik jihozlari.
Inventar va xo’jalik jihozlari deb qiymatidan kat’iy nazar xizmat muddati 1 yildan kam bo’lgan buyumlarga aytiladi.
Maxsus asbob uskunalar, moslamalar, maxsus kiyimlar qiymati va xizmat qilish muddatidan kat’iy nazar arzon baholi inventar va xo’jalik jihozlari kiradi. Inventar va xo’jalik jihozlarining sintetik hisobi shu nomdagi 1080-schyotda yuritiladi.
Ombordan foydalanishga berilgan shunday buyumlarning boshlangich qiymati quyidagicha buxgalteriya provodkasi to’ziladi:
D-t- 2010,2310,2510 - Ishlab chikaish xarajatlari schetlari. K-t- 1080- Inventar va xo’jalik jihozlari.