Moliyaviy menejment

1.7-rasm. – Davlat budjeti g’aznachilik tizimi nazorat shakllari.
12
 
Mamlakatimizda davlat budjeti g’aznachilik ijrosi tizimining joriy etilishi 
bilan budjet mablag’larining maqsadli va samarali ishlatilishi ustidan amalga 
oshiriladigan dastlabki va joriy nazorat kuchaymoqda.
O'zbekiston Respublikasi davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish 
loyihasi doirasida g’aznachilik tizimini rivojlantirish dasturi ishlab chiqildi. 
Unda birinchi navbatda davlat moliyasini boshqarishning axborot tizimini 
yaratish ko'zda tutilgan. Mazkur dasturning amaliyotga tadbiq etilishi davlatning 
budjet, budjetdan tashqari mablag’larining real vaqtda to'liq hisobga olinishini, 
davlat budjeti ijrosi jarayoning tizimli nazorat qilinishi davlat budjeti 
mablag’larining yagona g’azna hisob raqamiga tushgan vaqtdan boshlab davlat 
buyurtmasining so'nggi pudratchi hisob raqamiga kelib tushguncha bo'lgan 
bo'lgan davrda samarali boshqarilishini ta'minlaydi.
Istiqboldagi vazifa budjetning g’azna ijrosini yaratish doirasida davlatning 
moliyaviy resurslarini samarali va oqilona boshqarish shuningdek budjet 
mablag’lari ustidan samarali nazorat o'rnatishni taminlash hisoblanadi.
12
Iqtisodiy adabiyotlardan foydalanib mustaqil tuzildi 
G’aznachilik 
Nazorat - taftish boshqarmasi 
Dastlabki nazorat 
Joriy nazorat 
Yakuniy nazorat 

---

32 
Demak, g’azanachilikni joriy etishdan asosiy maqsad davlatning moliyaviy 
resurslarini samarali boshqarishga ta’sir ko'rsatishdir. G’aznachilik organlari 
davlat moliyasini boshqarishga taluqli turli vazifalarni bajaradi.
G’aznachilik budjet mablag’larini moliyalashtirish jarayonida barcha 
budjetlar darajasi bo’yicha doimo budjet ijrosining nazoratini olib boradi. 
Budjet mablag’larining ishlatilishi bo’yicha nazorat qilish jarayonida 
budjet xarajatlarining dastlabki nazorati katta va muhim o'rin tutadi. Dastlabki 
nazoratga quyidagilar kiradi: budjet tashkilotlari tomonidan tuziladigan smeta 
xarajatlarining to'g’ri va aniq hisob-kitoblarga tayangan holda tuzilishi, budjet 
tashkilotlariga mablag’larni moliyalashtirishdan oldin tuziladigan hujjatlarning 
to'g’ri va aniq qilib tuzilishi, ya'ni avvalo ushbu qilingan xarajatlarga smeta 
xarajatlarida belgilanishi hamda belgilangan limitlar doirasidan oshib 
ketmasligi, xarid qilingan tovar yoki ko'rsatilgan xizmatlarning haqiqiyligi va 
ularning narxlarining to'g’ri kelishi va boshqalar.
Yuqorida ko'rayapmizki ta’kidlangan barcha harakatlar kassa xarajati 
qilinishidan oldin amalga oshirilishi lozim. Rivojlangan mamlakatlarda bu 
nazorat (tekshirish)lar g’aznachilik auditi tamonidan amalga oshiriladi. Bizning 
mamlakatimizda g’aznachilik tizimi to'liq o'tmagan bo'lsada yuqoridagi 
ko'pchilik vazifalarini o'z ichiga olib tizim faoliyatini yurityapdi, ya'ni budjet 
tashkilotlari tomonidan tuzilgan smeta xarajatlariga asosan har bir xarajat turi 
bo’yicha tovar yetkazib beruvchi va xizmat ko'rsatuvchi tashkilotlar bilan 
tuziladigan sharnomalarning muvofiqligi, to'rtinchi guruh xarajatlari bo’yicha 
moliyalashtirishda tovar yetkazib beruvchi va xizmat ko’rsatuvchi 
tashkilotlarning hisob fakturalariga asosan moliyalashtirilishi va belgilangan 
limitlar doirasidan oshib ketmasligi oldini olinmoqda. Lekin g’aznachilik tizimi 
olib borayotgan yuqorida ko'rsatilgan bu funksiyalar budjet xarajatlarining 
samarali foydalanishiga to'liq imkon bermaydi, ya'ni shu xarajatlarni 
moliyalashtirishdan oldin ularni haqiqiy zarurligidan va miqdoridan kelib chiqib 
mablag’larni to'g’ri va aniq hisob kitoblarga tayangan holda rejalashtirish va 

---

33 
xarid qilingan tovar va ko'rsatilgan xizmatlarning to'g’riligini ham tekshirishni 
talab qiladi.
Bularning barchasini inobatga olib shunday qulay nazoratni amalga 
oshirish lozimki bunda budjet tashkilotlarining huquq va vakolatlarini 
qisqartirmagan holda mahalliy hokimiyat organlarining qonunga zid ravishda 
asosiz aralashuvlarini bartaraf etuvchi va xarajatlarning samaradorligini yanada 
oshiruvchi tartib ishlab chiqish kerak.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida davlat bosh islohatchi sifatida 
cheklangan moliyaviy resurslar yordamida yuzaga kelgan moliyaviy ehtiyojlarni 
qondirish uchun tasdiqlangan budjet mablag’larining samarali va maqsadli 
foydalanishini nazorat qilishi lozim.